فقدان روایت در جامعهٔ تاجیک

دسته: تحلیل
نویسنده: مصور شفق
1403/10/10
9:02 ق.ظ
بازدید: 27

پایگاه خبری تحلیلی روایت : روایت، یا به‌زبان ساده قصه، بازگویی یا ارایهٔ یک توالی از رویدادها یا تجربیات است که می‌تواند واقعی، خیالی، تاریخی و یا اسطوره‌ای باشد. روایت‌ها معمولاً شامل شخصیت‌ها، مکان‌ها و رخدادهایی هستند که با استفاده از زبان، تصویر یا رسانه‌های دیگر بیان می‌شوند. تشریح وضعیت موجود و چرایی آن: روایت نیاز دارد تا چرایی قرار گرفتن یک جامعه یا حرکت در وضعیت فعلی، مانند دور باطل تاریخی را توضیح دهد. این توضیح به‌شکل‌گیری آگاهی از گذشته و عوامل مؤثر بر حال کمک می‌کند.

روایت، یا به‌زبان ساده قصه، بازگویی یا ارایهٔ یک توالی از رویدادها یا تجربیات است که می‌تواند واقعی، خیالی، تاریخی و یا اسطوره‌ای باشد. روایت‌ها معمولاً شامل شخصیت‌ها، مکان‌ها و رخدادهایی هستند که با استفاده از زبان، تصویر یا رسانه‌های دیگر بیان می‌شوند. تشریح وضعیت موجود و چرایی آن: روایت نیاز دارد تا چرایی قرار گرفتن یک جامعه یا حرکت در وضعیت فعلی، مانند دور باطل تاریخی را توضیح دهد. این توضیح به‌شکل‌گیری آگاهی از گذشته و عوامل مؤثر بر حال کمک می‌کند.
هر جامعه‌ی یا جریان برای ادامهٔ حیات و کارایی ساختار آن، نیاز به‌ یک روایت مسلط و کاربردی دارد. این روایت، نه‌تنها هویت آن را تعریف می‌کند، بلکه افق آینده را نیز روشن می‌سازد. حتا پیامبران برای دعوت به‌دین خود ابتدا داستان خود را بیان ‌می‌کردند و سپس آموزه‌ها و ارزش‌های دینی خود را تبلیغ می‌کردند.
شما جوامع کشاورزی را تصور کنید که حدود ده هزار سال پیش با اختراع ابزارهای ابتدایی، توانستند تولید غذا را ساماندهی کرده و بقای خود را تضمین کنند. اما همان‌طور که ابزار کشاورزی شکل گرفت، یک محدودیت بزرگ نیز به‌وجود آمد: داستان این جوامع متوقف شد. آن‌ها در چرخه‌ای از تکرار گرفتار شدند که نمی‌توانستند از آن رها شوند، زیرا روایت جدیدی برای حرکت به جلو نداشتند. در طول هزاران سال، نیکان ما به اساس یک داستان قدیمی زندگی کردند: «بقا از طریق کشت زمین و اطاعت از طبیعت.» این روایت، هرچند کارآمد بود، اما اجازه نوآوری و تحول را نمی‌داد. انسان‌ها درگیر تکرار روزمره بودند، زمین را شخم می‌زدند، محصول جمع می‌کردند و برای بقای نسل بعدی آماده می‌شدند. ساختارهای اجتماعی سخت و سلسله‌مراتبی و وابستگی شدید به زمین، مانع تغییر و تکامل داستان زندگی این جوامع شده بود. اما در قرن ۱۵ میلادی یک اتفاق مهم افتاد: داستان علم و آگاهی متولد شد. با اختراع چاپ و گسترش دانش، انسان‌ها توانستند ایده‌ها و تجربیات خود را به‌شکل گسترده‌تر و پایدارتر منتقل کنند. این انتقال دانش، همانند بذرهایی بود که در ذهن مردم کاشته می‌شد و موجب شکستن چرخه قدیمی و آغاز روایت جدیدی شد. دو قرن بعد، این روایت علم و آگاهانه به ثمر نشست و راه را برای انقلاب صنعتی هموار کرد. داستان کشاورزی که حول زمین و بقای معیشتی می‌چرخید، جای خود را به داستان ماشین، فناوری و تولید انبوه داد. جوامع صنعتی متولد شدند و انسان‌ها برای نخستین بار توانستند قید و بندهای چرخه کشاورزی را رها کنند و به سمت پیشرفت‌های بی‌سابقه حرکت کنند. این تغییر بزرگ به ما یادآور می‌شود که هر جامعه‌ای برای تحول نیاز به خلق داستانی جدید دارد. روایت، ستون اصلی هر جریان اجتماعی و سیاسی است، زیرا افق آینده را مشخص می‌کند و از دل آن، عقلانیت ابزاری شکل می‌گیرد. این عقلانیت ابزاری همان چیزی است که راهبردها، ابزارها و روش‌های عملیاتی را برای بقا و پیشرفت در مناسبات اجتماعی و سیاسی فراهم می‌کند. در نبود این عقلانیت، جامعه یا جریان نمی‌تواند خود را در تغییرات زمانه وفق دهد و در نهایت از مناسبات حذف می‌شود.
در روشنی تجربه تاریخی می‌توان گفت که جامعه تاجیک پس از دهه ۸۰ خورشیدی دچار فقدان روایت زنده و به‌روز شده است. پیش از آن جامعه تاجیک دارای یک روایت نسبتاً منسجم بود که از سوی چهره‌های برجسته‌ای همچون برهان‌الدین ربانی و احمد شاه مسعود تعریف شد. این روایت، حتی اگر در جزئیات دچار کمبودهایی بود، توانست برای دو دهه کارایی داشته باشد و قوم تاجیک را در مناسبات سیاسی دخیل نگه‌دارد. اما مشکل از جایی آغاز شد که ایلیت سیاسی تاجیک نتوانستند از امکانات و فرصت‌های دو دهه گذشته برای به‌روزرسانی روایت خود استفاده کنند یا حتی یک روایت جدید خلق کنند. روایت قدیمی دههٔ ۷۰ خورشیدی که زمانی کارآمد بود، امروز دیگر نمی‌تواند پاسخ‌گوی شرایط جدید باشد. آن‌ها به‌جای ساختن داستان تازه که بتواند چشم‌انداز آینده را تعریف کند، همچنان به‌ روایت‌های کهنه تکیه می‌کنند و در نتیجه، در یک دور باطل تاریخی گرفتار مانده‌اند.
این فقدان روایت جدید، منجر به چند مشکل اساسی شده است:
غیبت عقلانیت ابزاری: بدون یک روایت به‌روز، هیچ سازوکاری برای پاسخ به چالش‌های جدید وجود ندارد. ایلیت تاجیک به‌جای تدوین ابزارهای عملی و راهبردی برای حفظ جایگاه خود در مناسبات اجتماعی و سیاسی، همچنان به عقلانیت شهودی و رویکردهای غیرسازمان‌یافته تکیه می‌کنند.
حذف از مناسبات: در دنیای امروز، که روایت‌ها و داستان‌ها تعیین‌کننده جایگاه جوامع در مناسبات قدرت هستند، عدم توانایی در خلق روایت، قوم تاجیک را از عرصه‌های کلیدی حذف کرده است.
پرسش کلیدی این است که چرا ایلیت تاجیک نتوانستند از این فرصت تاریخی استفاده کنند؟
آیا عدم وجود چشم‌انداز روشن عامل اصلی این انفعال بوده است؟آیا فقدان آگاهی تاریخی از تغییرات جهانی باعث شده که ایلیت سیاسی توانایی خلق یک روایت جدید را نداشته باشند؟
یا این‌که ساختارهای اجتماعی و سیاسی قوم تاجیک، خود مانعی بر سر راه نوآوری و تحول بوده است؟
ما برای خروج از این دور باطل تاریخی و بازگشت به مسیر تحول، نیازمند خلق یک روایت جدید هستیم. روایت، افق آینده را می‌سازد و از دل این افق، عقلانیت ابزاری پدید می‌آید؛ همان عقلانیتی‌که راهبردها، ابزارها و روش‌های عملیاتی را برای بقا و پیشرفت یک جامعه یا جریان تعریف می‌کند. بدون روایت، جامعه در تکرار گذشته اسیر می‌شود و چیزی جز انفعال و حذف از مناسبات سیاسی و اجتماعی نصیبش نمی‌گردد.
خلق روایت، فرایندی نیست که در انزوا یا تنها با تکیه بر حافظه تاریخی محقق شود. روایت باید از دل یک وضعیت زنده و پویا زاده شود. این به‌معنای آن‌است که بازی‌گران واقعی باید در میدان نقش‌آفرینی کنند. تنها از طریق حضور و مشارکت این بازی‌گران در یک میدان واقعی است که روایت جدید شکل می‌گیرد؛ زیرا روایت، نتیجه تعامل، تضاد و تجربه‌های زیسته افراد و گروه‌هاست. بدون این بستر، تنها تکرار روایت‌های گذشته را شاهد خواهیم بود. روایت‌هایی‌که دیگر توانایی پاسخ به چالش‌های امروز را ندارند.
از سوی دیگر، اگر این فرآیند به‌درستی مدیریت نشود و بازی‌گران وارد میدان نشوند، چیزی جز هدر دادن فرصت‌ها و گرفتن قربانی از دل جامعه به‌دست نخواهد آمد. طی سه‌سال گذشته، ما شاهد همین وضعیت بوده‌ایم؛ جامعه‌ای‌که تنها نظاره‌گر بوده و از خلق یک افق جدید برای خود بازمانده است. تکیه به‌روایت‌های قدیمی که روزگاری کارایی داشتند، امروز دیگر نه‌تنها مسئله‌ای را حل نمی‌کند، بلکه جامعه را بیش از پیش در چرخه انفعال فرو می‌برد.
این روایت باید از تضادها، تجربیات و گفت‌وگوهای واقعی میان بازی‌گران اجتماعی زاده شود. اگر این اتفاق نیفتد، دور باطل تاریخی ادامه خواهد یافت و جامعه همچنان شاهد تکرار انفعال و حذف از صحنه خواهد بود.

همچنین بخوانید: آیا تاجیکان توانایی عبور از بحران کنونی را دارند؟

نوشته های مرتبط :