طنز در مثنوی معنوی؛ مردی که سوراخ دعا را گم کرده است

دسته: تحلیل
نویسنده: عدیل غزنوی
1404/02/21
3:07 ب.ظ
بازدید: 59

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در این داستان که حضرت مولانا” رح” ماجرای شخص را را بیان می کند که در هنگام وضو گرفتن دعا مسنون را به طور غلط و اشتباه می‌خواند. که حضرت مولانا آنرا با آرایه ‌های از طنز آراسته ساخته و به‌گونه جدی طنز زیبایی را ساخته است. ماجرای از این قرار است: ( روزی فردی هنگام وضو گرفتن در حال خواندن دعا مسنونه بود که دعا هنگامی شستن بینی «اللهم ارحنی رایحة الجنة»: (خداوندا! رایحه بهشت را بر من بوزان) و دعا که در هنگام استنجا دعا مخصوص آن: ( ترجمه، خدایا! کثافات جسمی را از خودم پاک کردم تا چنین باشد که پلیدی معنوی از من نیز شوم) این شخص دعا مسنونه را به غلط و اشتباه به جای همدیگر می خواند یعنی اینکه دعا بینی را برای استنجا و دعا استجا را برای بینی می‌خواند. در این هنگام شخصی با دانش فهمیده، فورا متوجه اشتباه خواندن دعا به جای یکدیگر او شد. آن شخص گفت خوب دعا می‌خوانی اما! سوراخ دعا را گم کرده ‌ای؟ مولانا در قصه مردی که سوراخ دعا گم کرده است بیان می کند کسانی که داد و فریاد از آگاهی دینی می زنند، هنوز هم به حقیقت دین اسلام پی نبرده اند و به ظاهر آغشته گشته اند و تقلید وار عمل میکنند. در حالی باید به صورت ژرف و معنا دار به عملکرد خودش در علم و عمل آن یکسان باشد. و نباید از جهت نا فهمی چیزی را نا فهمیده عمل کنیم و آنرا به اصطلاح عام ” آوازه‌یی” فرا گیرد. از دید مولانا همانگونه که هر دعا برای مخصوص هر عضو بدن است و باید این دعا ها به جایش خوانده شود و اگر نه آنرا به جای همدیگر نا‌مناسب و ناشایست دانسته می‌شود. به همین گونه هر رفتار جای خود را دارد و شخصی باید در جایی متبکر و غرور‌مند و در جایی باید متواضع و عاجز بود. و هر چیزی در جای خودش زیباست. در برابر بزرگان که رهنمای مردم باید فروتن قرار داد و در مقابل نادانان نباید سر خم کرد و در مقابل‌اش باید به پای برخاست و عاجزی نباید نکرد. گردن افراشتن در حضور پادشاهان فضیلت و معرفت و فروتنی کردند در مقابل افراد فرومایه اشتباهی است که موجب گرفتاری ما می‌شود.

طنز -۴

در وضو هر عضو را وردی جدا
آمدست اندر خبر بهر دعا
چون که استنشاق بینی میکنی
بوی جنت خواه از رب غنی
تا ترا بو کشد سوی جنان
بوی گل باشد دلیل گلبنان
چونکه استنجا کنی ورد و سخن
این بود یا رب تو رب زینم پاک کن
دست من اینجا رسید اینرا بشست
دستم اندر شستن جانست سست
ای ز تو کس گشته جان ناکسان
دست فضل تست در جان‌ها رسان
حد من ابن بود کردم من لئیم
ز آن سوی حد را نقی کن ای کریم
از حدث شستم خدایا پوست را
از حوادث تو بشو این دوست را
آن یکی در وقت استنجا بگفت
که مرا با بوی جنت‌دار جفت
گفت شخصی خوب ورد آورده‌ای
لیک سوراخ دعا گم کرده‌ای
این دعا چون ورد بینی بود چون
ورد بینی را تو آوردی بکون
رائحه جنت کی آید از دبر …
از پی سوراخ بینی رست گل
بو وظیفه بینی آمد عتل
کی ازینجا بوی خلد آید ترا
بو ز موضع جو اگر باید ترا

(دفتر چهارم، صص ۵۸۷ – ۵۸۸)

در این داستان که حضرت مولانا” رح” ماجرای شخص را را بیان می کند که در هنگام وضو گرفتن دعا مسنون را به طور غلط و اشتباه می‌خواند. که حضرت مولانا آنرا با آرایه ‌های از طنز آراسته ساخته و به‌گونه جدی طنز زیبایی را ساخته است.
ماجرای از این قرار است: ( روزی فردی هنگام وضو گرفتن در حال خواندن دعا مسنونه بود که دعا هنگامی شستن بینی «اللهم ارحنی رایحة الجنة»: (خداوندا! رایحه بهشت را بر من بوزان) و دعا که در هنگام استنجا دعا مخصوص آن: ( ترجمه، خدایا! کثافات جسمی را از خودم پاک کردم تا چنین باشد که پلیدی معنوی از من نیز شوم) این شخص دعا مسنونه را به غلط و اشتباه به جای همدیگر می خواند یعنی اینکه دعا بینی را برای استنجا و دعا استجا را برای بینی می‌خواند. در این هنگام شخصی با دانش فهمیده، فورا متوجه اشتباه خواندن دعا به جای یکدیگر او شد. آن شخص گفت خوب دعا می‌خوانی اما! سوراخ دعا را گم کرده ‌ای؟
مولانا در قصه مردی که سوراخ دعا گم کرده است بیان می کند کسانی که داد و فریاد از آگاهی دینی می زنند، هنوز هم به حقیقت دین اسلام پی نبرده اند و به ظاهر آغشته گشته اند و تقلید وار عمل میکنند. در حالی باید به صورت ژرف و معنا دار به عملکرد خودش در علم و عمل آن یکسان باشد. و نباید از جهت نا فهمی چیزی را نا فهمیده عمل کنیم و آنرا به اصطلاح عام ” آوازه‌یی” فرا گیرد.
از دید مولانا همانگونه که هر دعا برای مخصوص هر عضو بدن است و باید این دعا ها به جایش خوانده شود و اگر نه آنرا به جای همدیگر نا‌مناسب و ناشایست دانسته می‌شود. به همین گونه هر رفتار جای خود را دارد و شخصی باید در جایی متبکر و غرور‌مند و در جایی باید متواضع و عاجز بود. و هر چیزی در جای خودش زیباست. در برابر بزرگان که رهنمای مردم باید فروتن قرار داد و در مقابل نادانان نباید سر خم کرد و در مقابل‌اش باید به پای برخاست و عاجزی نباید نکرد. گردن افراشتن در حضور پادشاهان فضیلت و معرفت و فروتنی کردند در مقابل افراد فرومایه اشتباهی است که موجب گرفتاری ما می‌شود.
اگر به دستورات اخلاقی و نصایح بزرگان نگاه کنیم اغلب متوجه می‌شویم که دستوراتی متضاد را در پیش روی داریم. و نمونه‌ای همچو عملکرد‌ها را نیز در سیرت پیامبر بزرگ‌ اسلام “ص” به وضوح دیده می‌شود.
مثلا: عملکرد و برخورد آنحضرت ” ص” در مقابل آن زن مشرک که بر سر رسول الله ” ص” خاکستر می‌پاشید و بعداز مدتی این کار تکرار نشد و پیامبر “ص” با خبر شد که آن زن مریض شده و پیامبر اکرم “ص” برای عیادت آن رفت و در نهایت زن مشتاق به ایمان آوردن شد و و ایمان آورد. که این عملکرد متضاد مطابق حال بود که رفتار وی سبب سرزنش روحی و عاطفی را بر وی وارد کرد‌.

در ادامه، مولانا قصه ماهی‌ای را می‌آورد که در آبگیری زندگی می‌کند که در آن نزدیکی سر و کله صیادان پیدا شده، ماهی در تعارض است که به مصداق «حب الوطن من الایمان» در آبگیری که وطن اوست بماند و خطر را به جان بخرد یا جلای وطن کند و به دریا شتابد. مولانا به این چنین پاسخ می‌دهد.

همچنین حب الوطن آمد درست
تو وطن بشناس ای خواجه نخست
سوی دریا عزم کن زین آبگیر
بحر جو و ترک این گرداب گیر

اینجاست که ما در می‌مانیم که چه وقت باید بخشش کرد و چه وقت باید تلافی کرد، چه وقت باید همفکری کرد و چه وقت باید در تنهایی تصمیم گرفت. چه وقت باید رفت و چه وقت باید ماند، چه وقت باید شتافت و چه وقت باید نشست. با این همه دستور اخلاقی و وعظ و خطابه در انتها، در وقت تصمیم‌گیری، ما تنها می‌مانیم چرا که تشخیص سوراخ دعا با ماست.
پیدا کردن راه درست مثل سوار شدن بر قطار ساده نیست. نمی‌توانیم یک بار برای همیشه قطاری را که به مقصد بهشت می‌رود بیابیم و بر آن سوار شویم و آسوده خاطر باشیم که روزی در مقصد پیاده می‌شویم. سفر زندگی مثل تنها به بادیه رفتن است.
هر روز و هر ساعت باید به جستجوی جهت درست باشیم. گاهی از طریق پایش حرکت خورشید، گاهی از طریق تمسک به ستاره‌ها و گاهی با پرسش از سایر مسافران و گاهی با خطا رفتن و بازگشتن.
سفر زندگی سفری است پر از بیم و امید، پر از حیرت و وحشت و پر از دشواری و سنگلاخ:
در ره منزل لیلی که خطرهاست در آن
شرط اول قدم آن است که مجنون باشی

نوشته های مرتبط :