طنز در مثنوی معنوی؛ عطاری که سنگ ترازوی او گِل سر شوی بود

دسته: تحلیل
نویسنده: عدیل غزنوی
1404/02/10
10:34 ق.ظ
بازدید: 12

پایگاه خبری تحلیلی روایت : شخصی که دچار بیمار گِل خوری بود به دکان یکی از عطاران رفت تا مقداری قند بخرد، گِل‌خوار همین که دید سنگ ترازو عطار از گِل مقداری بر دارد و بخورد همینکه عطار به برداشتن و شکستن قند سر گرم شد، آن شخص شروع کرد به برداشتن و خوردن سنگ گِل، عطار چون مردی هوشمند و زیرک بود با اینکه متوجه عمل او شده بود اما خود را عمدا سرگرم نشان داد تا او بیشتر گِل بخورد و وزن گِل ترازو را سبک‌تر کند در نتیجه قند کمتر به او تحویل دهد. مولانا این نقد را حالی می‌داند برای دنیا خواهان و شهوت پرستان که مشغول لذت نفسانی را به شیرینی حظ معنوی و ذوق روحانی رجحان می‌دهد. حضرت مولانا (رح) در این‌جا قصه عطار را در قالب طنز و بار فلسفی پیچانیده است، و مولانا می‌خواهد برای ما بیان نماید که انسان و همه فرزندان آدمی در گیر و غرق مادیات و این دنیا فانی شدنی گرفتار اند و آخرت که مقصد اصلی سفر آدمی در این دنیاست، به باد فنا قرار داده اند.

شخصی که دچار بیمار گِل خوری بود به دکان یکی از عطاران رفت تا مقداری قند بخرد، گِل‌خوار همین که دید سنگ ترازو عطار از گِل مقداری بر دارد و بخورد همینکه عطار به برداشتن و شکستن قند سر گرم شد، آن شخص شروع کرد به برداشتن و خوردن سنگ گِل، عطار چون مردی هوشمند و زیرک بود با اینکه متوجه عمل او شده بود اما خود را عمدا سرگرم نشان داد تا او بیشتر گِل بخورد و وزن گِل ترازو را سبک‌تر کند در نتیجه قند کمتر به او تحویل دهد. مولانا این نقد را حالی می‌داند برای دنیا خواهان و شهوت پرستان که مشغول لذت نفسانی را به شیرینی حظ معنوی و ذوق روحانی رجحان می‌دهد.
حضرت مولانا (رح) در این‌جا قصه عطار را در قالب طنز و بار فلسفی پیچانیده است، و مولانا می‌خواهد برای ما بیان نماید که انسان و همه فرزندان آدمی در گیر و غرق مادیات و این دنیا فانی شدنی گرفتار اند و آخرت که مقصد اصلی سفر آدمی در این دنیاست، به باد فنا قرار داده اند.
این حکایتی است که با کمی تفاوت، پیش از مثنوی در حَدیقة‌الحقیقة سنایی غزنوی نیز آمده‌است، اگرچه مولانا بسیار از حضرت سنایی غزنوی (رح) تأثیر پذیرفته و به او ارادت کامل داشته است چنانچه حَدیقة‌الحقیقة سنایی را پدر مثنوی معنوی مولانا می‌دانند، و در این حکایت مولانا صاحب اندکی روایت را گسترش داده، ولی این احتمال را نیز نباید از نظر دور داشت که حکایتّ بقّالِ پیرِ غزنه، شاید از قصّه‌هایی باشد که در بَلخ، زبان‌زدِ مردم بوده، مولویِ بلخی نیز آن را از هم‌شهریانش در یاد داشته‌است.
پیش عطاری یکی گل خوار رفت
تا خرد ابلوج قند خاص زفت
پس بر عطار طرار دو دل
موضع سنگ ترازو بود گل
گفت گل سنگ ترازوی من است
گر ترا میل شکر بخریدن است
گفت هستم در مهمی قند‌جو
سنگ میزان هرچه خواهی باش گو
گفت با خویش آنک گل خورست
سنگ چه بود گل نکو‌تر ار زرست
همچون آن لاله که که گفت ای پسر
نو عروسی یافتم بس خوب فر
سخت زیبا لیک هم یک چیز است
کان ستاره دختر حلوا گر است
گفت بهتر این چنین خود‌ گر بود
دختر او چرب و شیرین تر بود
گر ندادی سنک و سنگت از گلست
این به و به گل مرا میوه دلست
اندر آن کفه ترازو ز اعتداد
او به جای سنگ آن گل را نهاد
پس برای کفه دیگر بدست
هم قدر آن شکر را می شکست
چون نبودش تیشه‌ی آن دیر ماند
مشتری را منتظر آنجا نشاید
رویش آن سو بود گل خور ناشگفت
گل ازو پوشیده دزدیدن گرفت
ترس ترسان که نباید ناگهان
چشم او بر من فتد از امتحان
دید عطار آن و خود مشغول کرد
که فزون تز دزد هین ای روی زرد
ور بدزدی و زگل من می‌بری
رو که از پهلوی خود می ‌خوری
تو همی ترسی ز من لیک از خری
من همی ترسم که تو کمتر خوری
گرچه مشغولم چنان احمق نیم
که شکر افزون کشی تو از نیم
چون ببنی مر شکر را از آزمود
پس بدانی احمق و غافل که بود
(مثنوی معنوی دفتر چهارم ، صص ۶۲۲ – ۶۲۱)

در واقع مولانا اشاره دارد، همه در اشتباه قرار دارند و قیاس شان نادرست بوده که دنیا جای تمسخر و خوش‌ گذرانی اند در حالی که چنین تعبیر از دنیا یک هلاکت آشکارا به همراه دارد، چرا که دنیا کشتزار برای آخرت دانسته شده است که درست مراد آن همان فرموده پیامبر گرامی (ص):( دنیا کشتزار برای آخرت است). و این انسان‌ها است به غفلت هویدا می‌روند. و اگر درست توجه شود ما خیلی شباهت به همان گِل‌خوار داریم که برای شکر خریدن نزدی عطار و آنقدر غرق گِل‌خواری می‌شویم که اصلا نمی‌دانیم چه کاستی و کمی در میان است و این گِل همان مادیات و لذات دینوی است که امروزه ما انسان‌ها را سر گرم خود کرده است. و این گِل‌خوار ما از سنگ ترازو عطار در واقع تیشه به پای خود زدن است که و در واقع امر در جریان عملیات جفاکارانه به حق هستیم و این لذت گِل آنقدر ما را در گیر خود کرده، فکر می‌کنیم چیزی از سنگ ترازو عطار کم می کنیم در حالیکه از حاصل عمل خود می‌کاریم.
در این حکایت مقصد از (گِل) کنایه از حضوظ مادی، و « قند» کنایه از حضور معنوی، و «گِل‌خوار» کنایه از کسانی که لذات دینوی و عطار کنایه از عارفان بالله است، که قند مصارف به طالبان می‌دهد آدمیان در انتخاب گِل «حظوظ نفسانی و قند » حظوظ معنوی مختار اند اهل هوی به سوی نفسانیات دست می‌برند و پیش خود خیال می‌کنید که سببی زیرک برگزیدند و بهترین و راحت‌ترین چیز را به غنیمت برده‌اند غافل از آنها زیان کار و قاصر خواهد بود.

نوشته های مرتبط :