۲۴ آبان/عقرب روز بزرگداشت علامه سید محمدحسین طباطبایی است؛ اندیشمندی که نام او با کتاب سترگ تفسیر المیزان گره خورده است. این اثر نه تنها یک تفسیر قرآن، بلکه دایره‌المعارفی جامع از معارف اسلامی، فلسفی و اجتماعی است که جایگاه ویژه‌ای در میان آثار قرآنی دارد. علامه طباطبایی در میان روشنفکران مسلمان، چه شیعه و چه سنی، به عنوان عالمی عقل‌گرا شناخته می‌شود. او با رویکردی اعتدالی، نگاه فلسفی عمیق و آشنایی با مکاتب غربی توانست پلی میان سنت و مدرنیته ایجاد کند. همین ویژگی‌ها باعث شده است که طباطبایی نزد جوانان و روشنفکران جایگاهی ممتاز داشته باشد. اندیشه‌های او در باب حکومت، آزادی، خانواده و فلسفه، همچنان الهام‌بخش نسل‌های جدید است و میراثی ماندگار برای جهان اسلام و حتی فراتر از آن به شمار می‌آید.
علامه طباطبایی؛ عقلانیت و اعتدال در اندیشه اسلامی
علامه طباطبایی را می‌توان نمونه‌ای برجسته از تلفیق عقلانیت و ایمان دانست. او در استنباط‌های فقهی و فلسفی، همواره بر عقل و حکمت تأکید داشت و از افراط و تفریط پرهیز می‌کرد. سه ویژگی مهم در شخصیت علمی او بیش از همه مورد توجه قرار گرفته است:
– اعتدال و عقلانیت در استدلال‌ها: طباطبایی با پرهیز از تعصب پرخاش‌گرایانه تلاش کرده تا مسائل دینی را با عقل و منطق توضیح دهد.
– بینش فلسفی و اصولی عمیق: او علاوه بر فقه و اصول، در فلسفه اسلامی جایگاه ویژه‌ای داشت و توانست مباحث پیچیده را به زبان روشن بیان کند.
– آشنایی با مکاتب غربی: طباطبایی با مطالعه فلسفه غرب، توانست گفت‌وگویی میان اندیشه اسلامی و فلسفه مدرن برقرار کند.
دیدگاه‌های اجتماعی و سیاسی علامه طباطبایی
حکومت اسلامی؛ حکومت انسانی
علامه طباطبایی حکومت اسلامی را نه استبدادی فردی می‌دانست و نه صرفاً حکومت اکثریت. او معتقد بود که حکومت اسلامی باید بر پایه احترام به حقوق همه افراد جامعه بنا شود؛ چه زن و چه مرد، چه قوی و چه ضعیف. در نگاه او، حکومت اسلامی همان حکومت انسانی است که معیارش عدالت و رعایت حقوق همگان است.
آزادی فردی و مصالح اجتماعی
طباطبایی آزادی فردی را تا جایی می‌پذیرفت که مزاحم حقوق دیگران نباشد. او تأکید داشت که آزادی در اجتماع باید با مصالح عمومی هماهنگ باشد. حتی امر به معروف و نهی از منکر را زمانی مشروع می‌دانست که بر اساس خیرخواهی و رعایت مصالح اجتماعی صورت گیرد.
چندهمسری؛ شرط عدالت و مسئولیت
در باب چندهمسری، علامه دیدگاهی متفاوت داشت. او این حق را تنها برای مردانی جایز می‌دانست که توانایی رعایت عدالت و تأمین خوشبختی خانواده را داشته باشند. اما کسانی که زن را صرفاً وسیله لذت‌جویی می‌دانند، از نظر او حتی حق داشتن یک همسر را نیز ندارند.
جایگاه علامه در میان اندیشمندان معاصر
نظر دکتر علی شریعتی
شریعتی علامه را همچون سقراطی می‌دانست که شاگردان گرداگردش نشسته‌اند و از دریای اندیشه‌های او بهره می‌برند. شریعتی می گوید که جلسات مشترک او با هانری کربن، فیلسوف فرانسوی، نمونه‌ای از گفت‌وگوی میان فرهنگ‌ها بود که نقش مهمی در معرفی فلسفه اسلامی به غرب ایفا کرد.
نظر شهید مرتضی مطهری
مطهری علامه را «یکی از خدمتگزاران بزرگ اسلام» معرفی می‌کرد و تفسیر المیزان را بهترین تفسیر قرآن در میان شیعه و سنی می‌دانست. او طباطبایی را مجموعه‌ای از تقوا، معنویت و تهذیب نفس می‌دانست.
شاگردان برجسته علامه طباطبایی
میراث علمی علامه علاوه بر آثار در شاگردان او تجلی یافته است. بسیاری از بزرگ‌ترین علمای معاصر شیعه از محضر او بهره برده‌اند؛ از جمله:
– مرتضی مطهری
– سید محمد حسینی بهشتی
– آیت الله خامنه‌ای
– آیت الله جوادی آملی
– آیت الله حسن‌زاده آملی
– آیت الله جعفر سبحانی
-آیت الله ناصر مکارم شیرازی
– امام موسی صدر
و ده‌ها تن دیگر که هر یک در عرصه‌های علمی و اجتماعی نقش‌آفرین شدند.
جایگاه جهانی علامه طباطبایی
یونسکو اخیرا نام علامه طباطبایی را در فهرست بزرگداشت‌های جهانی ثبت کرد. این اقدام نشان‌دهنده جایگاه بین‌المللی او به عنوان فیلسوفی میان‌فرهنگی است.
اصول فلسفه و روش رئالیسم؛ نقد ایدئالیسم و دفاع از واقع‌گرایی
این کتاب از مهمترین آثار آقای طباطبایی است. من سال‌ها پیش با دانش کم خود این کتاب را مرور کردم. او توضیح داده که رئالیسم به معنای باور به وجود واقعیات مستقل از ذهن است، در حالی که ایدئالیسم واقعیت را وابسته به ذهن می‌داند. علامه طباطبایی با نقد ایدئالیسم‌های افراطی، تلاش کرد تا واقع‌گرایی را اثبات کند.
او معتقد بود که جهان واقعی مستقل از ادراکات انسانی وجود دارد. این دیدگاه در برابر شک‌گرایی و ایدئالیسم قرار می‌گیرد. علامه با استدلال‌های عقلی و فطری، وجود عالم مستقل از ذهن را بدیهی می‌دانست.
علامه در نقد شک‌گرایی، به خطای حواس اشاره می‌کرد اما آن را دلیل بر نفی واقعیت نمی‌دانست. او معتقد بود که حتی با وجود خطاهای ادراکی، حقیقتی مستقل از ذهن وجود دارد.
و نکته پایانی این که؛ علامه طباطبایی با آثار و اندیشه‌های خود، نه تنها در جهان اسلام بلکه در عرصه فلسفه جهانی جایگاهی ویژه یافت. او با تفسیر المیزان، عقلانیت را در فهم قرآن به کار گرفت. دیدگاه‌های او درباره حکومت، آزادی و خانواده، همچنان الهام‌بخش نسل‌های جدید است. بزرگداشت او در یونسکو نشان می‌دهد که میراث طباطبایی فراتر از مرزهای جغرافیایی و مذهبی است و می‌تواند الگویی برای گفت‌وگوی میان فرهنگ‌ها باشد.
