ضرورت بازتعریف از مفهوم روشن¬فکری بخش دوم

دسته: تحلیل
نویسنده: باسط بسام
1403/12/21
9:13 ق.ظ
بازدید: 13

پایگاه خبری تحلیلی روایت : 3. روشن¬فکری دانش تخصصی در زمینه¬ی خاصی نیست که شجاعت تعریفی را از آن نداشته باشیم که به شکلی آن¬را از بعد انتضاعی به تفکر انضماعی سوق بدهیم. شاید در چنین پردازشی مجبور به تجویزِ “بایدی” در کار روشن¬فکری بشویم. البته در کنار پردازشی انضمامی، می¬¬توان نیز دست به پردازش¬های انتزاعی زد. یعنی در صدد تجویزِ گونه¬یی از کنشی نیستیم که مانع از شکل دیگری از کنش باشد. بل¬که می-تواند تلفیقی از هر دو باشد. به هر روی، در زمینه¬های همانند کار روشن¬فکری بسیاری از تعریف¬ها تجویزی اند. بگذارید

۳. روشن¬فکری دانش تخصصی در زمینه¬ی خاصی نیست که شجاعت تعریفی را از آن نداشته باشیم که به شکلی آن¬را از بعد انتضاعی به تفکر انضماعی سوق بدهیم. شاید در چنین پردازشی مجبور به تجویزِ “بایدی” در کار روشن¬فکری بشویم. البته در کنار پردازشی انضمامی، می¬¬توان نیز دست به پردازش¬های انتزاعی زد. یعنی در صدد تجویزِ گونه¬یی از کنشی نیستیم که مانع از شکل دیگری از کنش باشد. بل¬که می-تواند تلفیقی از هر دو باشد. به هر روی، در زمینه¬های همانند کار روشن¬فکری بسیاری از تعریف¬ها تجویزی اند. بگذارید برای نمونه تعریف بابک احمدی را در کتاب کار روشن¬فکری بر برسیم. احمدی با نقد از ذات باوری و تعریف¬های ذات¬باورانه از روشن¬فکر که اکثرن روشن¬فکری را شخص¬محور تعریف می¬کنند، عبور می¬کند به تعریف از کار روشن¬فکری. او با این عبور، تعریف فعالیت¬محور از کار روشن¬فکری به دست می-دهد. از دید او هر کوششی نظریِ روشن¬فکرانه است که “باید استوار باشد به تجربه¬های عملی و چارچوب-های نظری پیشین که در آن¬ها تجربه¬ها مطرح و فهمیده می¬شوند” و نیز همچنین این کوشش نظری ” باید راه¬گشای پرسش¬هایی جدید و شیوه¬های استدلالی تازه و نیز پاسخ¬های منطقی بر زمینه¬ی عوامل گفتمان و مناسبات به سامان، بخردانه و منطقی میان عناصر باشد” و نیز “باید بتواند دست کم از جنبه¬های در حکم نمایان¬گری یا پیش¬گویی تکامل بعدی گفتمان و ساختارهای نظری ممکن درون آن باشد”( بابک احمدی؛ کار روشن¬فکری؛ ص ۱۷۹)
به تحلیل تعریف احمدی کار نداریم، اما به “بایدی” که در تعریف او سه بار تکرار شده است کار داریم. زیرا این “باید” در صدد آن است گونه¬یی مشخصی از فعالیت روشن¬فکری را نه معرفی که تجویز کند. هرچند اگر او یا هرکسی دیگری بنویسد که “روشن¬فکری این است”؛ یعنی به صورت توصیفی، تعریفی از روشن¬فکری ارائه کند؛ در واقع با پیش¬نهادن تعریف جدید از کار روشن¬فکری، او می¬خواهد بگوید که “روشن¬فکری این باید باشد”. این “باید” که آن¬را “باید” تجویزی می¬نامیم؛ هر چند گاهی در روساخت تعریف یا گزاره¬ی تعریفی نمی¬آید، اما در ژرف¬ساخت وجود دارد.
خوانش تجویزی، از مفهوم روشن¬فکری، حسن¬اش این است که ما را از دام تعریف¬های ذات¬باورانه که روشن¬فکری را فیگوربنیاد و شخص¬محور، عین چوب خشک، تعریف می¬کنند، می¬پرهیزاند. پدیده¬ی روشن¬فکری در واقع پدیده¬ی جامد و دیگردیس¬ناپذیر نیست که بتوان به یک¬باره¬گی ذات سفت و سختِ آن¬را کشف کرد و یک¬بار برای همیشه، به قطعیت آن¬ ذات اعلام نمود. البته خوانش و برداشت تجویزی معنایش این نیست که فقط یک تعریف و برداشت از کار روشن¬فکری ارائه کنیم و با یک ژست کشیش¬وار¬ و مفتی¬مآبانه حکم قطعی بفرماییم که روشن¬فکر این باید باشد و لا غیر.
این گونه تعریف از آن¬جا که ذات¬گریز است، به خوبی می¬تواند تنوع¬بردار نیز باشد، مگر این¬که ارائه دهنده¬ی تعریف خود را حاکم بلامنازع قلمرو تفکر و اندیشه بداند که در این حالت با تمام اندیشه¬ی بلند-اش فرقی با یک مرجع صدور فتواهای مذهبی ندارد. هرچند تنوع و تخالف در تعریف¬ها مهم است، اما آن-چه اینک و اکنون برای ما در این زمانه¬ی سیاه¬ مهم است شباهت¬هایی است که کار روشن¬فکری را معطوف به چالش¬های جامعه و به تبع آن به چالش کشیدن سنجش¬گرانه¬ی سنت و فرهنگ در بنیادهای آن می-کند. بروز تخالف در هر خوانشی از مفهوم روشن¬فکری، چاره¬ناپذیر است، زیرا، این تخالف ناشی از ماهیت کلی پرسش از چیستی روشن¬فکری است. اما آن¬چه ارزش¬مند است، طرح آزادانه¬ی بحث است و نه قاطعیت جبارانه¬ی آن. مباحثی این چنینی خواه¬مخواه تخالف¬بردار اند، حتا اگر طرح¬کننده¬گان آن تمام زور-و-تاب¬¬شان را به خرج بدهند که مخافتی به آن¬ها نشود. پس چه¬بهتر که ولخرجی نکنند. این اتفاق به بهترین شکل در فلسفه می¬افتد. نویسنده¬گان کتاب در آمدی بر متافلسفه، سورن اورگارد و پل گیلبرت؛ پیرامون دیدگاه¬های متفاوت و پیش¬آمد دیدگاه¬های گوناگون در فلسفه، به نکته¬ی جالبی اشاره می¬کنند که به خوبی به درد ما در این¬جا می¬خورد. آن¬ها می¬نویسند:” نکته این¬جا این است که نتیجه تنها در صورتی به لحاظ فلسفی ارزش¬مند است که آزادانه به آن رسیده باشیم. یعنی، در بحث فلسفی، اقناع باید متضمن پذیرشِ آزادانه¬ی طرف بحث باشد و در نتیجه¬ی کاربرد عمدیِ بازی¬های بلاغی نباشد. به عبارت دیگر، فیلسوفان وظیفه دارند تا در برابر استدلال گشوده باشند و اختلاف نظر را به رسمیت بشناسند”(سورن اور گارد/پل گیلبرت/ استیون بروود؛ در آمدی بر متافلسفه؛ ترجمه: مهدی غبرائی؛ ص ۸۱).
در تخالف و ناهم¬سانیِ پیش¬آمده در مبحث روشن¬فکری و هر بحثی روشن¬فکرانه¬ی همانند آن، بنا به اقتضای خود کار روشن¬فکری، شرط اساسی¬اش استدلال و رسیدن آزادانه به بحث و در نتیجه، طی یک فرایند اقناع¬محور است و نه ستیزه¬جویی و عربده¬کشی. به همین اساس است که مخالفت این¬چنینی در بحث، نه ضعف که قوت است. زمانی مخالفت¬ها اگر بر مبنای حُبّ و بغض شخصی نباشند که در آن صورت بحث فرو می¬رود در مغالطه؛ و اگر بر مبنای طرز دید اندیش¬مندانه باشند، نیروی تفکر را فعال می-کند و این دقیقن چیزی¬ست که ما در پی دست¬یابی به آن هستیم. تعریف تجویزی از روشن¬فکری به ویژه برای روشن¬فکر افغانستانی، هرچند به نوعی جهت دادن به فعالیت او در جهت بیماری فرهنگ و سیطره¬ی کامل سنت بر آن است؛ اما به قطعیتِ نسخه پیچیدن یک دکتر برای یک دل¬درد نیست. بل¬که بنا به اقتضای کار روشن¬فکری، فعالیت او فعالیتی¬ست عقلانی، مستدل و آزادانه و حتا برای رسیدن به آزادی.
البته تاکید بر روی روشن¬فکر متفکر است و نه متفکر محض. متفکر فارغ از لباس روشن¬فکری، می¬تواند به مسایل انتزاعی و جهانی بیندیشد و حتا روشن¬فکر نیز این حق را دارد، اما از آن¬جا که روشن¬فکر است، اندیشیدن به بغرنج¬های جامعه برا ی وی الزامی¬ است و در واقع باید باشد. محض تاکید و اشاره بگویم که منظور از اندیشیدن، حرف زدن پیرامون این یا آن مشکل اجتماعی نیست، بل¬که منظور اندیشیدنِ کماکان نظام¬مند و پروبلماتیکال است که در این حالت است که اندیشیدن منجر به تولید متن و فکر می¬شود. اما به هر حال، بازشناخت و بازتعریف از مفهوم روشن¬فکری که در کانون این تعریف، آگاهی، تفکر، نقد و داشتن مبنای تیوریک قرار داشته باشد، برای ما الزامی است. این گونه بازتعریف دستِ بازی دارد تا عناصری دیگری به تعریف بیفزاید، اما در جهت کاستن از این عناصر دستش بسته است. زیرا در این-جا هر عنصر بر دیگری تکیه¬ی علت و معلولی دارد. تفکر به آگاهی تکیه¬ی می¬کند، نقد بر هر دو، به ویژه بر تفکر. بنیاد تیوریک نیز نتیجه¬ی جمع آمد این هر سه است. هر چند آگاهی در این¬جا در انضمامیت¬اش با تفکر و به پی¬روی از تفکر، با تقد در نظر گرفته شده است. اما به هر حال به مثابه¬ی یک خصیصه¬ی روشن¬فکری هم در داشتن آن برای خود روشن¬فکر و هم در پخش¬ کردن آن از سوی روشن¬فکر، به هیچ¬روی از نظر دور نبوده است. در ادامه به این نکته اشاره خواهم کرد.
به همین سان، عطف روشن¬فکر به مسایل انضمامی و چالش¬های فرهنگی و سیاسیِ مردم، برایند خصلت مردمی بودن او است. هر چند جای مردم می¬تواند کلمه¬ی انسان بنشیند و صورت جهانی بیابد. اما در این¬جا اولیت داشتن مردم و یا به تعبیر دیگر انسان جامعه¬ی خودمان را پیش¬فرض گرفته شده است. توجیه این پیش¬فرض¬گیری کار را به درازا می¬کشد و صرفن اکنون با برنهادن این جمله¬¬ی استعاری که “برای ساختن گلزار، ابتدا باید خود را از لجن کشید”.؛ آن را موجه می¬دانم و از پرداختن بیش¬تر به آن اجناب می-کنم.
بنا بر آن¬چه گفته شد، حذف یکی از عناصر در واقع حکم ناکار کردن دیگری را در کار روشن¬فکریِ مورد نظر ما دارد. آنچه اکنون باقی می¬ماند، هم¬راستا کردن کار روشن¬فکری به چالش¬های فرهنگی اجتماعی است که این¬جا دیگر میان این هم¬راستایی و آن عناصر ، ارتباط علت و معلولی برقرار نیست و باید به صورت تجویزی این ارتباط را بر قرار کنیم. این ارتباط، همان اولویت دادن به چالش¬های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی خویشتن است بر بنیاد خصلت مردمی بودن روشن¬فکر.
هم¬راستایی روشن¬فکرِ مسلح به عناصر آگاهی، تفکر و نقد، با چالش¬های جامعه به گونه¬یی مساله-بنیاد؛ عده¬یی از برج عاج نشینان را یا از برج عاج¬شان پایین می¬آورد، یا از جرگه¬ی روشن¬فکران خارج می¬کند و البته در کنار آن، اجازه نمی¬دهد هرکسی با چند کتاب و چند روز رفتن به دانش¬گاه و نشخوار کردن کلماتی همانند آزادی، وارد این جرگه شوند.
در تنیجه:
4. با توجه به آن¬چه تا کنون گفته شد، روشن¬فکر می¬باید، مجهز به نیروی تفکر باشد.
شاید به نظر برسد که در نخست می¬باید به روی آگاهی و دانش، در بحث از روشن¬فکری تکیه کرد. آگاهی مثاله¬ی تفکر است. تفکر به هیچ¬روی در خلا شکل نمی¬گیرد. بنیاد تفکر به آگاهی استوار است. در نتیجه، آگاهی به شکلی در تفکر مضموم است. بنا بر این آگاهی را در پیوسته¬گی¬اش با تفکر در کار روشن-فکری در نظر داریم. اما از آن¬جهت که آگاهی به خودی خود نمی¬تواند منجر به کار روشن¬فکری شود، آنرا در استقلال¬اش از تفکر، به مثابه¬¬ی یک شرط کنشِ روشن¬فکری در نظر نمی¬گیریم. البته آگاهی نیز به نقد که آن نیز محصول نیروی تفکر است؛ پیوند دارد. زیرا نقد نیز نمی¬تواند بدون آگاهی شکل بگیرد، اما برای نقد، نه آگاهی که خود تفکر شرط نخستین است. تنها با آگاهیِ محض نمی¬توان، دست به نقادی زد. چالش پدیده¬یی است که همواره خود را مخفی و پوشیده نگه می¬دارد. تنها نیرویی که قدرت دیدن را دارد تفکر است و نه آگاهی صرف. در نتیجه، روشن¬فکر ما که روشن¬فکر مجهز به نیروی تفکر است، منتقد نیز باید باشد.
تفکر نقادِ روشن¬فکر، در صورتی که با امور و چالش¬ها، به گونه¬ی گزینشی و بی بنیادِ تیوریک عمل کند، نمی¬تواند چندان نتایجی ملموسی را در پی داشته باشد. زیرا این گونه پردازش¬ها گاهی در ذیل یک گفتمان روشن¬فکر را پهلو می¬دهد و زمانی هم در ذیل گفتمان دیگر و در بسیاری موارد اصلن روشن¬فکر و نقد او بی بنیاد می¬ماند. در چنین پردازش¬هایی گاهی روشن¬فکر مومن تشریف دارد و در مساله¬ی دیگری سیکولار. در یک مبحثی با جامه¬ی لیبرال حضور پیدا می¬کند و در مبحثی دیگری در لباس کمونیسم. این رفتار متناقض، چیزی است که در روشن¬فکر افغانستانی به وضوح دیده می¬شود. این در اکثریت موارد تعمدی نیست، بل¬که نا خودآگاه و در نتیجه¬ی فقدان بنیاد نظری و چالش یا پروبلماتیک خاص است. این فقدان نیز خود، ناشی از فقدان فکر است. چون، این فکر است که قدرت دیدن می¬دهد، حتا قدرت دیدن خویشتن را که در کدام موج سواریم و یا در کدام دریا شناور. پس روشن¬فکر باید یک یا چند چالشی داشته باشد که در یک نظام اندیشگانیِ خاص و با منطق تبیین خاص، دنبال شود. در غیر آن، روشن¬فکر به ناچار دچار رفتار متناقض می¬شود. پس، روشن¬فکر باید پروبلماتیکال(=مساله بنیاد، چالش¬بنیاد) باشد.
در بالا اشاره شد که روشن¬فکری پدیده¬ی مردمی است. در واقع باید مردمی باشد. بر این اساس، چالش¬های او می¬باید، بغرنج¬هایی باشد که نه تنها دست و پای مردم را که ذهن و زبان مردم را نیز تسخیر کرده است. این مردم می¬تواند تمام مردم سیاره¬ی خاکی را در بگیرد. اما از آن¬جا که بنای اولویت را بر مردم خود که خود روشن فکر نیز، یکی از آن مردم است؛ باید گذاشت، پس چالش یا پروبلماتیک روشن¬فکر ما باید معطوف به خود فرهنگ( در تمام ساحت آن، یعنی سیاسی، معرفتی، فلسفی، عرفانی، دینی، ادبی و هنری) باشد. یعنی فرهنگی که سایه¬ی خود بر بالای مردم گسترانیده است. بنا بر این، روشن¬فکر ما، باید در ذیل این کانون فکری-انتقادی و تیوریکال، چالش و یا چالش¬هایی را به کافت¬کاو بگیرد که مردم خود ما به اثر زیستن در فضای فرهنگی خود ما، گرفتار آن اند، اما از آن¬جا که کار روشن¬فکر، تفکری(ترجیح می¬دهم به جای فکر از تفکری استفاده کنم) و به اساس این خصلت، انتقادی است پس پروبلماتیک او فرهنگی نیز است. در نهایت، کار روشن¬فکر برای انسجام و گریز از تناقض، در ذیل یک نظام اندیشگانی طرح، و می-باید به ریشه¬ها و ساختار¬های بنیادی در دل فرهنگ که برسازنده¬ی هویت و چالش¬های مردم نیز هستند؛ معطوف شود.

همچنین بخوانید: ضرورت بازتعریف از مفهوم روشنفکری بخش نخست

نوشته های مرتبط :