شکِ دکارتی؛ «می اندیشم، پس هستم»

دسته: تحلیل
نویسنده: شفیق الله احدی
1403/02/16
2:06 ب.ظ
بازدید: 37

پایگاه خبری تحلیلی روایت : اندیشیدن نقطه‌ی قوت انسان‌ها برسایر موجودات روی زمین و هستی است. یعنی انسان است و اندیشه هایش، همانگونه که حضرت مولانا می فرماید؛«ای برادر تو همان اندیشه‌ای / مابقی خود استخوان و ریشه‌ای»، از نظر مولانا انسان نیز شالوده‌ی اندیشه‌هایست که در او تبارز کرده و این اندیشه هاست که می تواند از آدمی گلشنی بسازد و هیمه گلخنی؛«گر گل است اندیشه تو گلشنی / ور بود خاری تو هیمه گلخنی». انسان‌ها از بدو پیدایش زمین و وجود خویش در این کره خاکی با اندیشیدن توانستند محیط را دگرگون کنند، با موجودات دیگر به مقابله برخیزند و با اندیشیدن خود را برتر موجودات هستی بسازند. ولی نیندیشیدن هم دست از دامان انسان برنداشته است، او را همواره در نقطه ای مقابل نگهداشته و اگر اندیشیدن جهانی دیگر برای انسان ساخته، نیندیشیدن آن جهان را ویران کرده است.

اندیشیدن نقطه‌ی قوت انسان‌ها برسایر موجودات روی زمین و هستی است. یعنی انسان است و اندیشه هایش، همانگونه که حضرت مولانا می فرماید؛«ای برادر تو همان اندیشه‌ای / مابقی خود استخوان و ریشه‌ای»، از نظر مولانا انسان نیز شالوده‌ی اندیشه‌هایست که در او تبارز کرده و این اندیشه هاست که می تواند از آدمی گلشنی بسازد و هیمه گلخنی؛«گر گل است اندیشه تو گلشنی / ور بود خاری تو هیمه گلخنی». انسان‌ها از بدو پیدایش زمین و وجود خویش در این کره خاکی با اندیشیدن توانستند محیط را دگرگون کنند، با موجودات دیگر به مقابله برخیزند و با اندیشیدن خود را برتر موجودات هستی بسازند. ولی نیندیشیدن هم دست از دامان انسان برنداشته است، او را همواره در نقطه ای مقابل نگهداشته و اگر اندیشیدن جهانی دیگر برای انسان ساخته، نیندیشیدن آن جهان را ویران کرده است. مقوله‌ای است که می گویند؛ اندیشیدن خطرناک است و نیندیشیدن خطرناک‌تر»، اندیشیدن اگر خطری هم داشته باشد، آن خطر آگاهی‌ست، آگاهی که نظم موجود را نمی‌پذیرد و برای رسیدن به وضع مطلوب در تکاپو می‌افتد، در رهیدن از قید و بندها و گسستن زنجیر اسارت. در عصر کنونی انسان از نیندیشیدن بسیار متضرر است تا اندیشیدن. از زمانیکه گفته می‌شود بشر دست از اندیشیدن و تفکر برداشته/یا این روند حیاتی را کند کرده و کاهش داده، قطار نیستی و ویرانی راه افتاده و جهان درگیر صدها آفتِ ناشی از نیندیشیدن شده است. یاد داشت اکنون در تلاش است که با استفاده از رائی و نظریات دکارت به این امر بپردازد که انسان عصر کنونی چگونه از نیندیشیدن متضرر است.

همچنین بخوانید: ‏حکمتیار؛ بدشناس‌ترین سیاست‌مدار افغانستان

اندیشه و اندیشیدن در فلسفه دکارت

دکارت باورمند است که شک کردن، آغاز اندیشیدن است. شک باب اندیشیدن را باز می کند و انسان را به سویی حقیقت رهنمون می شود. او فلسفه خود را با شک بنیان نهاد و بنیاد خیلی از باورهای متعارف را فرو ریخت. شک در باور دکارت بنیان همه چیز است و آغاز رسیدن به حقیقت، آغاز اندیشیدن و برادشتن لایه های جعل و تزویر. وی تنها موردی را که قابل شک نمی‌داند شک کردن در شک نکردن است. در دیدگاه دکارت اراده برعقل تفوق می‌آبد و دو نوع اندیشه را انگشت نشان می کند و می گوید؛«ما دو گونه اندیشه داریم: ادراک فاهمه و فعل اراده؛ زیرا تمام شیوه های اندیشه ما را می توان به دو حالت کلی نسبت داد: یکی ادراک کردن به مدد فهم و دیگری خواستن یا مصمم شدن به اراده. احساس، تخیل و درنظر آوردن اشیای معقول محض، همه از شیوه های متفاوت ادراک است، و میل داشتن، بیزار بودن، تصدیق، انکار و تشکیک، همه از شیوه های متفاوت اراده کردن است» (دکارت، ۱۳۷۶، اصل۳۲ ، ص۲۴۸).

اندیشیدن قوه‌ی مخصوص ذات انسان است و در خیلی موارد این قوه بالاختیار و در اراده ای انسان است. از همین‌رو فلسفه دیکارت اراده را برعقل تفوق می‌دهد و انسان را صاحب اختیار نا محدود بر مبنایی اراده آن می‌داند. دکارت در کتاب تأملات چهارم اضافه می کند؛« من نمی‌توانم شکایت کنم که خداوند برای من اراده محدودی داده است. اگر هرچیزی در وجودم محدود باشد، اراده محدود نیست و چون وجود خدا نا متناهی است؛ زیرا این اراده است که مرا می فهماند، من به صورت و مثال خداوندم، اگرچه این قوه اراده در خداوند به طور قیاس ناپذیری بزرگ‌تر است». (دکارت، ۱۳۶۱، تأمل چهارم، ص۹۲ (

همچنین بخوانید: استبداد و خودکامگی «داود خان» و ملتی بدون حافظه تاریخی (۲)

با این حال انسانی که می‌اندیشد انسانی‌ست که وجود خود را اصلی‌تر و واقعی‌تر از هرچیزی دیگری می‌بیند. انسان مورد نظر دکارت شک می کند، اراده می‌کند، جستجو می کند، پرده‌های ابهام را می درد و بی آنکه در قید و بندی باشد به حقیقت می رسد. ما(انسان ها) می اندیشیم چون شک می کنیم، یا به تعبیر دکارت که؛«می اندیشم، پس هستم». انسان بدون اندیشیدن وجود ندارد، هرچند که به لحاظ فزیکی وجود داشته باشد. اندیشیدن دقیقاً چیزیست که وجود انسان را معنا می بخشد و او را در جهان هستی ارزشمند می سازند.

نقطه مقابل اندیشیدن نیندیشیدن است. چیزی که عملاً دنیای ساخته‌ای اندیشه‌ها را به نابودی می‌کشاند و شک نکردن و همه چیز را آنگونه که بیان شده اند پذیرفتن و در خیلی موارد زحمت فهمیدن را به خود ندادن، آغازگر نیندیشدن است. با توجه به آنچه از دکارت نقل شد، انسان در نبود اندیشه وجود ندارد، شک نمی کند، اراده نمی کند، به حقیقت نمی‌رسد و سبب هیچ تغییری مثبتی هم نمی شود.

عصر ما و زیان‌های نیندیشیدن

در کنار اینکه تاریخ بشریت خیلی از دست‌آوردها و تحولات را مدیون فلسفه است، شک کردن نیز با فلسفه آغاز می شود و همینگونه اندیشیدن. عصر ما عصر فقر فلسفه است، عصر کاهش اندیشیدن و حصارهای آهنی از توهم. ازین‌رو نگارنده به این باور است که در عصر ما بیش تر از اندیشیدن نیندیشیدن مسأله است و علت خیلی از خاک برسری‌های انسان امروزی کاهش اندیشیدن و افزایش توهم است. توهُم، خود بزرگ بینی و جزم اندیشی، نشان‌گر جهل است و عامل جهل، نیندیشیدن و عدم تفکر. علم و دانایی از آغاز تاریخ بشر تا امروز مدیون تفکر و اندیشیدن بوده، چیزی که در عصر ما کم‌تر دیده و به آن پرادخته شده است. بناءً اگر آن حرف معروف دکارت را که گفته است؛«می‌اندیشم، پس هستم»، را به عنوان یک اصل فلسفی مورد نظر داشته باشیم، در عصر ما نیستی بیش‌تر از هستی جلو نما بوده است. اگر اندیشیدن نشانه‌ای هستی است، پس نیندیشیدن نقطه مقابل و نشانه‌ای نیستی بوده می‌تواند. درعصر ما ویرانی‌ها، کشتار، ترور، افراطیت، مواد مخدر، بسته شدن نهادهای تعلیمی و تحصیلی، قدرت گرفتن تفکرعلم ستیز و صدها آفت و بلایی جان بشر که نماد ویرانی هستند، به طرز بی‌پیشینه‌ و وحشتناکی در حال افزایش است و نسبت تعطیلی تفکر و اندیشیدن و فقر آن دستگاه‌های دولتی هم اغلب متوجه زیان‌های دوامدار این پدیده‌ها نیستند. با این وضع؛ آدمی درعصر کنونی به این نتیجه می‌رسد که نییندیشیدن، کلان‌ترین مسأله عصرماست و از دنیایی ما قربانی‌های بی‌سابقه‌ای را در حال گرفتن است.

همچنین بخوانید: پیام یکی از بانوان کشور؛ رسا صدای که خموش است هنوز!

نوشته های مرتبط :