شهید حسن البناء؛ احیاگر اسلام سیاسی معاصر

دسته: تحلیل
نویسنده: عبدالجمیل اجمل
1403/12/07
3:26 ب.ظ
بازدید: 61

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در راستای احیای مجدد ارزشهای اسلامی، اصلاحات فکری و مبارزه با استعمار غرب، شخصیت‌های بزرگی چون «سید جمال‌الدین افغانی»، «محمد عبده»، رشید رضا و دیگر اندیشمندان ظهور کردند و انگیزه بیدارگری را در میان جوامع اسلامی ایجاد کردند. سید جمال‌الدین افغانی با اندیشه‌های انقلابی علیه استعمار غرب و استبداد، محمد عبده با تلاش‌های فکری در راستای اصلاحات دینی، و رشید رضا با انتشار نشریات و آثار خود در جهت گسترش اندیشه‌های اسلامی، همگی بنیان‌گذاران فکری مبارزات سیاسی در جهان اسلام بودند؛ اما شهید حسن البناء را میتوان نخستین مبارز اسلام‌گرا در جهان معاصر دانست

مقدمه
در راستای احیای مجدد ارزشهای اسلامی، اصلاحات فکری و مبارزه با استعمار غرب، شخصیت‌های بزرگی چون «سید جمال‌الدین افغانی»، «محمد عبده»، رشید رضا و دیگر اندیشمندان ظهور کردند و انگیزه بیدارگری را در میان جوامع اسلامی ایجاد کردند. سید جمال‌الدین افغانی با اندیشه‌های انقلابی علیه استعمار غرب و استبداد، محمد عبده با تلاش‌های فکری در راستای اصلاحات دینی، و رشید رضا با انتشار نشریات و آثار خود در جهت گسترش اندیشه‌های اسلامی، همگی بنیان‌گذاران فکری مبارزات سیاسی در جهان اسلام بودند؛ اما شهید حسن البناء را میتوان نخستین مبارز اسلام‌گرا در جهان معاصر دانست که مبارزه‌ای سازمان‌یافته و مبتنی بر اصول منظم را برای مقابله با استعمار غرب و احیای ارزش‌های اسلامی پایه‌گذاری کرد. او با تأسیس اخوان المسلمین، جنبشی را به‌وجود آورد که نه تنها از مرزهای مصر عبور کرد بلکه به سرعت در بسیاری از کشورهای اسلامی، از شمال آفریقا تا خاورمیانه و آسیای مرکزی، روحیه مبارزاتی و بازگشت به اصول اسلامی را به‌وجود آورد. در حقیقت، شهید حسن البناء با ایجاد یک ساختار سازمانی برای مبارزه، نه تنها مقاومت علیه استعمار و استبداد را نهادینه کرد، بلکه به مسلمانان الگوی جدیدی از مبارزه مبتنی بر شریعت و ارزش‌های اسلامی ارائه دا و اسلام سیاسی را به عنوان یک گفتمان غالب در جهان مطرح کرد که دال محوری این گفتمان«شریعت اسلامی» بود. این جنبش، که از درون مصر آغاز شد، به نمادی از مقاومت اسلامی در برابر استعمار غرب و تلاشی برای احیای هویت اسلامی در دنیای معاصر تبدیل شد.

امام حسنالنباء از کودکی تا تاسیس اخوانالمسلمین
شهید امام «حسن عبدالرحمن البناء»، معروف به حسن البناء، در ۲۵ شعبان ۱۳۲۴ هجری قمری، مصادف با ۱۴ اکتبر ۱۹۰۶ میلادی، در شهر «محمودیه» مصر در یک خانواده علم‌دوست و مذهبی به دنیا آمد. پدرش احمد عبدالرحمن البناء از علمای برجسته علوم سنتی بود. شهید حسن تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه دینی «الرشاد» گذراند و پس از آن در مدرسه «اعدادی» در محمودیه ادامه تحصیل داد. او در سنین کودکی به فعالیت‌های دینی و اجتماعی پرداخته و به ترویج امر به معروف و نهی از منکر پرداخت. در همین دوران، با هم‌صنفی‌هایش جمعیتی به نام «جمعیت اخلاق ادبی» تشکیل داد که بعدها به «جمعیت منع منکرات» شهرت یافت. شهید حسن البناء(رح) در سن ۱۴ سالگی حفظ قرآن کریم را تکمیل کرد و در همان دوران به حرکت سیاسی ضد استعماری مصر پیوست. در سال ۱۹۲۲ برای ادامه تحصیل علوم به قاهره رفت و در آنجا شامل دارالعلوم شد. این دوران بود که شعلهای عطفی در وجود وی شروع به تابیدن کرد که ای نقطه عطفی در زندگی او بود که علاوه بر تحصیل، به فعالیت‌های دینی و اجتماعی خود شدت بخشید. وی با علما و شیوخ دانشگاه الازهر در ارتباط شد و به دعوت به ارزش‌های اسلامی و فعالیتهای اجتماعی روی آورد( اسماعیلی مازگر و همکاران، ۱۳۹۶)
پس از فارغ‌التحصیلی از دارالعلوم در سال ۱۹۲۶، شهید حسن البناء به اسماعیله رفت و به تدریس پرداخت. در همین دوران، او به فعالیت‌های دعوتی خود شدر هتل‌ها و رستوران‌ها ادامه داد و مردم را به مساجد دعوت کرد. این تلاش‌ها در نهایت منجر به تأسیس جماعت اخوان المسلمین شد. شهید حسن البناء همچنین در برابر استعمارگران غربی که در پی ترویج فرهنگ و ارزش‌های خود در سرزمین‌های اسلامی از جمله مصر بودند، مقاومت فعال از خود نشان داد. او با همکاری علما و شیوخ الازهر، مجله‌ای به نام «فتح» را منتشر کرد که به مقابله با تبلیغات غربی و ترویج اسلام پرداخت. علاوه بر این، با علمای «الازهر»کمیته‌ای برای پاسخگویی به افکار انحرافی و حملات دشمنان اسلام تشکیل داد. امام شهید بعد از فراغت از دارالعلوم در شهر اسماعلیه به-حیث معلم مقرر گردید. در این دوران به دعوت مردم در هتلها و رستورانتها و مساجد پرداخت که سرانجام نتائج این تلاشها و فعالیتهای دعوتی وی منجر به تأسیس جنبش «اخوانالمسلمین» گردید(تکل، ۱۳ فبروری ۲۰۲۴).
حسنالبناء و تآسیس اخوان المسلمین
جنبش اخوان المسلمین در سال ۱۹۲۸ توسط «شهید امام حسنالبنا» در شهر «اسماعیلیه» تأسیس شد و در اوایل تأسیس، این جنبش فعالیت‌های تبلیغاتی و آموزشیداشت که در این میان، مساجد نقشی کلیدی در تعلیم و تربیت کادرهای این جنبش ایفا کردند. با هدایت نبوغ‌آمیز حسن البنا، این سازمان در عرض پنج تا شش سال به یکی از نیرومندترین گروه‌های سیاسی-مذهبی مصر تبدیل شد. در آستانه جنگ جهانی دوم، تعداد اعضای آن به بیش از یک میلیون نفر میرسید. براساس دیدگاه‌های حسن البنا، جنبش اخوان‌المسلمین سه مرحله اصلی داشت: «مرحله اول، تبلیغ و جذب مردم؛ مرحله دوم، آموزش دینی و سازماندهی و مرحله سوم، اجرای عملیات». در سومین کنگره این سازمان در مارس ۱۹۳۵، موضوع سازماندهی مورد بحث قرار گرفت و هسته اولیه شاخه نظامی اخوان تحت عنوان «جوّاله»(واحدهای سازمانی و شبه‌نظامی درون اخوان‌المسلمین که در سال ۱۹۳۵ به‌عنوان هسته اولیه شاخه نظامی اخوانالمسلمین) شکل گرفت، که به تمرین فنون نظامی می‌پرداخت(محمودیان، ۱۳۹۰: ۱۰۵).
اخوان در سال ۱۹۳۲ مرکز خود را از شهر اسماعلیه به قاهره پایتخت مصر منتقل کرد. این حرکت به‌دنبال گسترش فعالیت‌ها و شعبات در سرتاسر مصر انجام شد. با افزایش حمایت‌ها از اقشار مختلف جامعه مانند بوروکرات‌ها، دانشجویان، کارگران و فروشندگان کوچک، اخوان المسلمین توانست نفوذ خود را در سطح وسیع‌تری گسترش دهد. هدف اصلی این جنبش ایجاد جامعه‌ی مبتنی بر اصول اسلامی و تأسیس حکومتی اسلامی بود که بتواند با تهدیدات فرهنگی و سیاسی غرب مقابله کند و در نهایت به وحدت مسلمانان و اخراج قدرت‌های استعمارگر از سرزمین‌های اسلامی بپردازد(مستجابالدعوه، عظیمزاده طهرانی، ۱۴۰۰: ۲۱۶).
سازمان اخوان المسلمین، به‌طور عمده زائیده اوضاع سیاسی و اجتماعی تاریخ معاصر مصر است. در پی رواج تفکر جدایی دین از سیاست در میان روشنفکران و افزایش احساسات ملی‌گرایانه برای اصلاح اوضاع کشور در دوران اختناق بعد از انقلاب ۱۹۱۹ مصر بر ضد انگلیس، این جنبش شکل گرفت. اهداف بنیان‌گذاران این جنبش، از یک سو بر تحول در اعتقادات اسلامی مسلمانان، به ویژه مصریان، از حالت ایستا و بی‌تحرک به سمت پویایی و حاکمیت تعالیم شریعت بر زندگی اجتماعی و سیاسی مصر بود و از سوی دیگر بر وحدت و یکپارچگی مسلمانان در برابر استعمارگران غرب که کشورهای اسلامی را مورد تجاوز قرار داده بودند، تأکید داشت(آقایی، صفوی، ۱۳۶۵: ۹).
اخوان‌المسلمین در اندک زمانی، به نیرویی قدرتمند در عرصه اجتماعی و سیاسی مصر تبدیل شد و با تأکید بر بازگشت به اصول اسلامی و مقابله با فساد و بی‌عدالتی، نقش مهمی در تحولات قرن بیستم ایفا کرد. این جنبش علاوه بر عرصه سیاسی، در زمینه‌های اجتماعی و فرهنگی نیز تأثیرگذار بود و به دنبال ایجاد تغییرات بنیادی در ساختار حکومتی و اجتماعی مصر بود. در دوران نخست‌وزیری «ابراهیم عبدالهادی»، در سال ۱۹۴۹ و به اتهام دست داشتن هواداران اخوان در ترور نخست‌وزیر قبلی، «محمود نقراشی» و توطئه علیه ملک فاروق، این جنبش غیرقانونی اعلام شد و اعضای آن تحت شکنجه قرار گرفتند. این سرکوب شدید به شهادت بنیان‌گذار جنبش، حسن البنا، در ۱۲ فوریه ۱۹۴۹ انجامید که نقطه عطفی در تاریخ اخوان‌المسلمین محسوب می‌شود. در سال ۱۹۵۰ و در دوران زمامداری حزب وفد، اخوان‌المسلمین به رهبری «حسن الهضیبی» فعالیت خود را از سر گرفت و با وجود سرکوب‌ها و ممنوعیت‌ها، به حیات خود ادامه داد. استمرار فعالیت‌های این جنبش، علیالرغم فشارهای دولت، نشان‌دهنده عزم اعضای آن برای تحقق اهداف اسلامی و اجتماعی بود (ساعی و همکاران،۱۳۹۰: ۴۳).
اخوان المسلمین، به عنوان باسابقه‌ترین جنبش فکری-اسلام‌گرا در جهان اسلام، از زمان تأسیس خود، همواره در پی آن بوده است که نقش اسلام را به عنوان دال مرکزی در گفتمان سیاسی و اجتماعی مصر برجسته سازد. این جریان با تلاش‌ها و مبارزات مداوم، به ویژه در مصر، کوشید تا اسلام را به عنوان محور اصلی زندگی فردی و اجتماعی در جامعه‌ نهادینه کند. با وجود فشارهای سیاسی و سرکوب‌های دولت‌های مختلف، اخوان المسلمین در جهت تحقق ایده‌های اسلامی خود از فعالیت‌های گسترده و جذب نیروهای مردمی بهره برد و توانست به تدریج به یکی از اصلی‌ترین نیروهای معارض و تأثیرگذار در تحولات منطقه تبدیل شود(اسماعیلی مازگر و همکاران، ۱۳۹۶: ۱۸۲).
اصول و اهدافی که اخوانالمسلمین بر مبنای آن پایهگذاری شد
شهید حسن البنا، ریشه بسیاری از مشکلات اخلاقی، سیاسی و اقتصادی جهان اسلام را در سلطه فکری، فرهنگی و سیاسی غرب بر جوامع اسلامی می‌دانست. «سید قطب» نیز جوامع را به دو دسته کلی تقسیم می‌کرد: جامعه جاهلی و جامعه اسلامی و معتقد بود که میان این دو، هیچ نقطه اشتراکی وجود ندارد. او وجود جامعه نیمه اسلامی و نیمه جاهلی را رد کرده و تأکید داشت که حقیقت دینی نمی‌تواند با خطا و نادرستی آمیخته شود. از نگاه او، در جهان تنها دو نوع دولت وجود دارد: دولت الهی و دولت جاهلی. همچنین دو نوع قانون وجود دارد: قانون الهی و قانون بشری که قانون الهی بر پایه شریعت استوار است. سید قطب باور داشت که هر جامعه‌ی که مبتنی بر حقیقت دینی نباشد، جاهلی است و راه اصلاح جامعه تنها در بازگشت به اصول شریعت و احیای هویت اسلامی نهفته است (رادگودرزی، ۱۳۹۲: ۱۵۲). از نظر حسن البنا، اسلام دینی جامع و فراگیر است و کسانی که گمان می‌کنند تعالیم اسلام تنها به جنبه‌های معنوی زندگی محدود می‌شود، در اشتباه هستند. زیرا اسلام شامل بینش، عبادت، وطن، ملیت، دین و اخلاق است و به طور کلی، شامل مصحف و شمشیر می‌شود (موسی الحسینی، ۱۳۸۷: ۵۶).
بنابر نگرش حسنالبنا، اصول اخوان‌المسلمین، نه تنها چارچوبی برای فعالیت‌های مذهبی بلکه زیربنایی برای یک سیستم اجتماعی و سیاسی پویا و گسترده را در بر میگیرد.. این جنبش از همان ابتدا بر اساس ایده‌هایی بنیان نهاده شد است که قابلیت رشد و سازگاری با شرایط متغیر زمانه را داشته باشد، بدون آنکه از ریشه‌های اعتقادی خود فاصله بگیرد. نگرش اخوان به شیوه‌ی تنظیم شده که توانسته است میان تعهد به شریعت و انطباق با تحولات روز توازن برقرار کند؛ این امر خود را در راهبرد مشورتی و مدیریتی آن‌ها نمایان می‌سازد. رهبر این سازمان با درایت و دوراندیشی، به‌ویژه با تأکید بر مشورت، سازمان‌دهی و تربیت افراد، تلاش کرده تا هر کس و هر چیزی را در جایگاه شایسته خود قرار دهد. از این رو، اخوان به عنوان جنبشی اسلامی، به جای صرفاً پایبندی به مجموعه‌ی از قوانین ثابت، به ایده‌ای انعطاف‌پذیر و در عین حال منظم و ساختارمند تبدیل شده که می‌تواند با شرایط و نیازهای جامعه در هر دوره‌ای همگام شود(احمدیان، ۱۳۹۸: ۱۴).
هرچند اخوان بر مبنای سه اصل مهم(اصلاح و تربیت فردی، خانوادهگی و اجتماعی) بنیان نهاده شده است؛ اما اصول و ارزشهای که این جریان با محور مبانی فوق در نظر دارد، شامل مجموعه‌ی از باورها و ارزش‌هایی است که به عنوان مبنای فکری و عملی این جنبش به کار می‌روند. این اصول به طور کلی شامل موارد زیر است:
1) اسلام به عنوان شیوه کامل زندگی: اخوان‌المسلمین معتقد است که اسلام تنها یک دین نیست، بلکه یک نظام جامع برای زندگی، شامل ابعاد سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی است. این اصل، اسلام را به عنوان منبع قوانین و راهنمایی‌های جامع برای جامعه و فرد می‌بیند. اخوان هدف خود را برپایی و اجرای شریعت اسلامی در سطح فردی و اجتماعی قرار داده و معتقد است که شریعت می‌تواند نظم و عدالت را در جامعه برقرار سازد. این اصل خواهان اجرای قوانین اسلامی در سطح حکومت است.
2) تربیت و اصلاح فردی، خانوادگی و اجتماعی: اخوان بر تربیت افراد و تقویت اعتقادات اسلامی و اخلاقیات تأکید دارد و از این طریق، اصلاح فرد، خانواده و جامعه را دنبال می‌کند. این سازمان به خصوص به ترویج رفتارهای اخلاقی و دینی توجه دارد و آن را جزء لاینفک زندگی مسلمانان میداند.
3) وحدت اسلامی: یکی از اصول کلیدی اخوان، دستیابی به وحدت میان کشورهای اسلامی و ایجاد همبستگی بین مسلمانان است. اخوان بر این باور است که اتحاد کشورهای اسلامی می‌تواند قدرت و توانایی جهان اسلام را در برابر چالش‌ها و دشمنان خارجی افزایش دهد.
4) مبارزه با استعمار و استبداد: از زمان تأسیس، اخوان‌المسلمین بر مقاومت در برابر نیروهای استعماری و حکام مستبد تأکید کرده است. این اصل به‌ویژه در جریان مبارزه با استعمار بریتانیا در مصر و دیگر کشورهای اسلامی برجسته شد.
5) عمل‌گرایی و برنامه‌ریزی مرحلها‌ی: اخوان به برنامه‌ریزی گام‌به‌گام و حرکت تدریجی برای دستیابی به اهداف خود باور دارد. به همین دلیل، این جنبش از پرش و عجله پرهیز کرده و هر مرحله از فعالیت خود را به طور دقیق و با تمرکز بر تربیت و سازماندهی افراد برنامه‌ریزی می‌کند(موسی الحسینی، ۱۳۸۷: ۵۶).
اهداف و مسیر اخوانالمسلمین از نگاه امام حسنالبناء، مؤسس و بنیان گذار آن چنین بیان شده است: «جمعیت اخوان‌المسلمین دعوتی سلفی است؛ زیرا به بازگشت به سرچشمه‌های اصیل اسلام فرا می‌خواند. این گروه طریقتی سنی است؛ زیرا پایبندی به سنت را بر خود واجب می‌داند. همچنین، اخوان‌المسلمین حامل حقیقتی صوفیانه و حرکتی تشکیلاتی است. از سوی دیگر، این گروه فعالیتی سیاسی دارد، زیرا اصلاح حاکمیت را دنبال می‌کند. علاوه بر این، اخوان‌المسلمین یک گروه ورزشی، نهادی علمی و فرهنگی، شرکتی اقتصادی و اندیشه‌ی اجتماعی نیز به شمار می‌رود». این توصیف، جامعیت و گستره‌ی اهداف و فعالیت‌های اخوان‌المسلمین را نشان می‌دهد که در زمینه‌های دینی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی تلاش می‌کرد(سید احمد و همکاران، ۱۳۹۶: ۱۱۶).
جمع بندی
شهید حسن البناء، بنیان‌گذار اخوان المسلمین، به عنوان یکی از شخصیت‌های برجستهای اسلامگرا، اسلام را به عنوان دینی جهانی می‌دید که باید در تمام جوامع اسلامی اجرا شود. وی از همان ابتدا تلاش کرد تا مسلمانان را از قید استعمارگران و قدرت‌های استکباری رها سازد و تنها به شریعت اسلام تن دهند.
تأثیرات دعوت و اندیشه‌های شهید حسن البناء در جنبش‌های اسلامی و جهادی در سراسر جهان اسلام به ویژه در منطقه خاورمیانه، کشورهای آسیای میانه و آفریقا مشهود بود. گروه‌های جهادی که در برابر اشغال‌گران شوروی، آمریکا و ناتو مقاومت کردند، ریشه در اندیشه‌های اخوان المسلمین داشتند. علاوه بر این، تداوم مبارزات علیه اسرائیل در فلسطین نیز از نتایج عملی این دعوت محسوب میشود.
وجود بیدارگرانی چون شهید حسنالنناء در هر زمانی مانعی برای ترویج و گسترش اندیشههای بییگانه و استعمار در جوامع اسلامی بهشمار میرود و دشمنان اسلام و استعمارگران هیچ‌گاه تاب حضور چنین شخصیت‌های بیدارگر را نداشتند. به همین دلیل شهید حسن البناء در ۱۲ فوریه ۱۹۴۹، توسط سازمان استخبارات جمال عبدالناصر ترور شد. شهادت او نقطه‌عطفی در تاریخ اسلام سیاسی معاصر بود و یاد و آثار او همچنان در تلاش‌های مبارزاتی برای احیای اسلام و شریعت در جهان اسلام ادامه دارد.

همچنین بخوانید: عاشورا؛ فساد و اصلاح

منابع
• اسماعیلی مازگر، علیرضا و همکاران (۱۳۹۶). تأثیر گفتمان اسلام سیاسی بر صورتبندی گفتمانهای قدرت در نظام بینالملل معاصر. رساله دکتری، رشته روابط بینالملل، دانشگاه علامه طباطبائی، دانشکده حقوق و علوم سیاسی.
• محمودیان، محمد (۱۳۹۰). جنبش اخوانالمسلمین و آینده سیاست خارجی مصر. فصلنامه مطالعات راهبردی، سال ۱۵، شماره ۱، پیاپی ۵۵: ۱۰۳-۱۲۶.
• مستجابالدعوه، علی؛ عظیمزاده طهرانی، طاهره (۱۳۹۸). فرگشت رویکرد اخوانالسملمین مصر به جامعه مدنی. فصلنامه انجمن ایرانی مطالعات فرهنگی و ارتباطات، دوره ۱۷، شماره ۶۴: ۲۱۱- ۲۳۵.
• آقایی، بهمن؛ صفوی، خسرو (۱۳۶۵). اخوانالمسلمین. انشارات: رسام، تهران.
• ساعی، دکتر احمد و همکاران (۱۳۹۰). بررسی نقش مدرنیسم و شکلگیری رادیکالیسم اسلامی: مطالعه موردی مصر. فصلنامه مطالعات سیاسی، سال سوم، شماره ۱۱: ۳۱-۵۰.
• موسیالحسینی، اسحاق (۱۳۸۷). اخوانالمسلمین. ترجمه: سیدهادی خرمشاهی، انتشارات طلاعات، چاپ سوم، تهران.
• احمدیان (۱۳۹۸). مبانی حکمرانی اخوانالمسلمین در مصر؛ چالشهای تحکیم نظام جایگزین. فصلنامه دولتپژزوهی، مجله دانشکده حقوق و علوم سیاسی، سال پنجم، شماره ۱۹: ۱-۳۱.
• سید احمد، رفعت و همکاران (۱۳۹۶). جنبشها و سازمانهای اسلامی در مصر(اخوانالمسلمین، جهاد اسلام و جماعت اسلامی). فصلنامه جران شناسی دینی و معرفت در عرصه بینالملل، شماره ۱۷: ۱۱۳-۱۴۲.
• تکل، احسان (۲۰۲۴). نگاهی به زندگی نامه شهید حسنالبناء. سایت خبرگزاری کابل نکل https://kabull.com/

نوشته های مرتبط :