شطرنج‌‎ بازان و مهره‌ها (قرن 19 و 20)

از طریقت تا ستون پنجمی

تاریخ سیاسی–نظامی افغانستان در سده‌های اخیر، همواره زیر سایه‌ی رقابت‌های اطلاعاتی و امنیتی قدرت‌های بزرگ جهانی شکل گرفته است. نبردهای دست‎گاه‎های اطلاعاتی دهلیز افغانستان که زمانی در قالب معماهایی مبهم پنهان بودند، امروز با وضوح بیشتر در حافظه‌ی جمعی مردم افغانستان آشکار و عامل بحران اعتماد ملی شده است.
در سراسر تاریخ معاصر افغانستان، تهدیدهای درونی در کالبد «ستون پنجم» به‌شکل مستمر و خطرناک‎تر ساختار اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، نظامی و سیاسی کشور را تخریب کرده است. قدرت‌های سیاسی وقت، از امیران تا شاهان و جمهوریت‌های متأخر، خواه آگاهانه و خواه ناآگاهانه، به خدمت منافع قدرت‌های بیگانه درآمده‌اند و نیروهای امنیتی‌شان را بیشتر به سرکوب مردم بومی تا دفاع از استقلال ملی گماشته‌اند.
ستون پنجمی‌ها در افغانستان، در چهره‌هایی چندگانه ظاهر شده‌اند: در سیمای زاهد و مرشد طریقت، دیپلمات، عالم دین، ژورنالیست‌، جامعه‌ی مدنی، و تکنوکرات‌ها. این‎ها مأموریت داشتند اطلاعات حساس را به بیگانه انتقال دهند، انسجام ملی را تخریب کنند، روان جامعه را تضعیف نمایند و شکاف‌های قومی و زبانی را تعمیق ببخشند. پدیده‎ی ستون پنجمی، در سیمای پیروان طریقت عبارت از یک میکانیسم فریب و جعل و دغل برای تأمین منافع اقتصادی خان‎واده‎گی با ممیزه‎ای از طمع بود، که در افضای ناامیدی و فقدان ایدئولوژی جواب‎گو به نیازهای اقصادی و روانی مردم، ضعف دولت مرکزی، فساد ساختاری، سطح رفاه و امنیت اقتصادی، و فقدان همبسته‎گی ملی گسترش یافته بود.

علاقه‌مندی قدرت‌های جهانی به سرزمین‌های کوهستانی خراسانِ کهن (افغانستان کنونی) از اوایل سده‌ی نوزدهم آغاز شد، زمانی که ناپلئون در صدد بود از مسیر ایران یا روسیه به مستعمرات هندوستان نفوذ کند و افغانستان را پل عبور خود می‌دانست [تیخانوف، «نبرد افغانی استالین»]. این راهبرد، بعدها در سیاست آلمان‌ها نیز تداوم یافت؛ آنان دهلیز واخان و تبت را راه نفوذ به هند بریتانیایی انتخاب‌کردند. سپس، این راهبرد در میان روس‌ها پیروان جدی‎تری یافت.
از نیمه‌ی قرن نوزدهم به بعد، افغانستان به میدان رقابت اطلاعاتی میان قدرت‌های جهانی بدل شد. جنگ‌های شدید پنهانی اطلاعاتی میان بریتانیا، روسیه تزاری، آلمان، فرانسه، ایتالیا، ترکیه و حتی ژاپن در این سرزمین جریان داشت. اما کشورهاای مانند بریتانیا، روسیه، آلمان، ایتالیا و فرانسه نقش محوری‌تری در رقابت‎های اطلاعتی و استفاده از ستون‎پنمی‎ها ایفا کردند.
عوام‎فریبی عارفانه برای تکدی‎گری
در پسِ نقاب زهد و خاموشی، طریقت‌های قادریه و نقشبندیه به‌مثابه یک نهاد، فراتر از عرفان فردی عمل کرده‌اند؛ نهادهایی که با تکیه بر ابزارهایی دقیق و هدف‎مند، به ساختارهای پیچیده‌ی نفوذ در جوامع مسلمان دست یافته‌اند.
خانقاه‌ها در حکم پایگاه‌های میدانی بودند؛ محل گردهم‌آیی، شست‌وشوی ذهن، و تربیت مریدان مطیع. زنجیره‌ی مریدان، همچون یک شبکه‌ی ارتباطی عمودی، فرمان‌برداری بی‌چون‌وچرا از “پیر” را تضمین می‌کرد. مهاجرت برنامه‌ریزی‌شده‌ی دراویش، به‌ویژه به مناطق مرزی و حساس، ابزاری برای گسترش نفوذ جغرافیایی و فرهنگی این طریقت‌ها بود.
ساختار سازمانی پله‎ای طریقت‎های قادریه و نقشبندی قرار زیر است: خانقاه‌ها، مرید و زنجیره‎ی فرمان، مهاجرت صوفیانه، نفوذ در حاکمیت، همکاری با قدرت‌های خارجی.

۱- خانقاه؛ پایگاه نرم قدرت: خانقاه در طریقت‌های قادریه و نقشبندیه، تنها محل ذکر و عبادت نبود، بلکه مرکز ثقل کنترلی، اجتماعی و حتی سیاسی محسوب می‌شد. خانقاه‌ها در بسیاری مناطق—به‌ویژه در جوامع روستایی و نیمه‌شهری—عملاً جای‎گزین نهادهای آموزشی، قضایی و مشورتی شدند. مردم، از مشاوره و شفا تا قضاوت و حکم، همه‌چیز را از «پیر» و «خلیفه» طلب می‌کردند. به این ترتیب، خانقاه به ابزاری برای کنترل روانی و اجتماعی توده‌ها بدل شد؛ جایی که پیر، نه به‌مثابه یک زاهد، بلکه به‌مثابه مرجع قدرت محلی عمل می‌کرد.

۲- زنجیره‎ی مریدان؛ شبکه‌ی اطاعت و نفوذ: یکی از بنیادی‌ترین ابزارهای نفوذ طریقت‌های قادریه و نقشبندیه، زنجیره‌ی مریدان بود که در قالب ساختاری سلسله‌مراتبی، از پیر تا آخرین حلقه‌ی مرید، چنان طراحی شده بود که اطاعت مطلق را نهادینه می‌کرد. این زنجیره نه تنها وفاداری مذهبی تولید می‌کرد، بلکه به یک شبکه‌ی ارتباطی عمودی و کارآمد بدل می‌شد که قابلیت بسیج سریع، انتقال پیام، و اجرای فرمان‌های پیچیده را در سطح جغرافیای گسترده داشت.
در بسیاری موارد، مریدان از طبقات پایین اجتماعی برگزیده می‌شدند، کسانی که در نبود فرصت‌های مادی و معنوی، در اطاعت از پیر نوعی رستگاری جست‌وجو می‌کردند. این وابستگی روانی، با سوگندهای طریقتی، توسل به کرامات، و ترس از «قطع رابطه معنوی»، به سلطه‌ای عمیق و دوام‌دار تبدیل می‌شد.
جالب‌تر آن‌که در بسیاری مواقع، همین مریدان در نقش واسطه‌های سیاسی، جمع‌آوران نذورات، جاسوسان محلی یا حتی مبلغین ایدئولوژیک برای پیشبرد منافع پیر و طریقت ایفای نقش می‌کردند.

۳- مهاجرت صوفیانه؛ گسترش برنامه‌ریزی‌شده نفوذ: مهاجرت‌های صوفیانه، به‌ویژه از سوی طریقت‌های قادریه و نقشبندیه، ابزاری هوشمندانه برای گسترش نفوذ جغرافیایی و فرهنگی این طریقت‌ها بود. در دوران‌های مختلف، گروه‌های صوفی به مناطق مرزی، دورافتاده، و حتی تحت سلطه‌ی استعماری گسیل می‌شدند. این مهاجرت‌ها معمولاً نه تنها با هدف گسترش دایره‌ی تاثیر معنوی، بلکه به‌طور پنهانی با اهداف سیاسی و اجتماعی همراه بود.
صوفیان از طریق ایجاد خانقاه‌های جدید، بر مردم مناطق مختلف تاثیر می‌گذاشتند و با ترویج آموزه‌های خاص خود، پایه‌گذار شبکه‌ای از مریدان و هواداران می‌شدند. این شبکه‌ها نه‌تنها در بعد مذهبی بلکه در بعد اجتماعی نیز قدرت قابل توجهی پیدا می‌کردند، به‌ویژه در مناطقی که قدرت‌های محلی در برابر سلطه‌ی خارجی یا داخلی ضعیف بودند. مهاجرت‌های سازمان‌یافته صوفیان در برخی موارد حتی به‌عنوان «جاسوسان» برای دولت‌های خارجی عمل می‌کردند؛ این یعنی در کنار نفوذ معنوی، به‌طور پنهانی از اطلاعات و منابع محلی نیز استفاده می‌شد.

۴- نفوذ در حاکمیت؛ دست‌یاران در دستگاه‌های قدرت: طریقت‌های قادریه و نقشبندیه با ساختار منظم و سازمان‌دهی‌شده‌ای که داشتند، به‌راحتی توانستند در بسیاری از دوره‌ها، حتی در سطح حاکمیت و قدرت سیاسی نفوذ کنند. در بسیاری از موارد، پیشوایان این طریقت‌ها از موقعیت‌های خود برای ارتباط با مقامات دولتی و حاکمان بهره می‌بردند. این روابط نه تنها به‌دلیل اعتبار معنوی این پیشوایان، بلکه به‌خاطر توانایی آن‌ها در بسیج توده‌ها و ایجاد قدرت اجتماعی بود که می‌توانست در مواقع ضروری به کمک حاکمیت بیاید.
حاکمان محلی و حتی مرکزی در برخی موارد از نفوذ این طریقت‌ها برای تثبیت قدرت خود استفاده می‌کردند. پیشوایان طریقت‌ها، با بهره‌گیری از جایگاه خود در میان مردم، می‌توانستند حمایت‌های عمومی را جلب کنند و به‌طور غیرمستقیم در تصمیم‌گیری‌های سیاسی دخالت کنند. این نفوذ حتی به جایی رسید که برخی از اعضای رده‌بالای این طریقت‌ها خود به مقام‌های دولتی رسیدند و در دستگاه‌های اجرایی و نظامی نقش‌های کلیدی ایفا کردند.
این تعامل پیچیده بین طریقت‌ها و حکومت‌ها، گاهی به‌طور آشکار و گاهی به‌طور پنهانی، به‌عنوان ابزاری برای حفظ منافع دوجانبه عمل می‌کرد؛ از یک سو، طریقت‌ها به‌دنبال حفظ و گسترش نفوذ خود بودند، و از سوی دیگر، حاکمان برای تقویت مشروعیت خود به حمایت معنوی و اجتماعی این طریقت‌ها نیاز داشتند.

۵- همکاری با قدرت‌های خارجی؛ پروژه‌ی تصوف در خدمت استعماری: طریقت‌های قادریه و نقشبندیه در دوره‌های مختلف تاریخ، به‌ویژه در دوران استعمار و جنگ‌های جهانی، به ابزاری برای قدرت‌های خارجی تبدیل شدند. این طریقت‌ها به دلیل ساختار منظم و شبکه‌های گسترده‎ی‌شان، توانستند در مناطقی که تحت تسلط کشورهای استعمارگر قرار داشتند، به‌عنوان پایگاه‌های نفوذ فرهنگی و سیاسی عمل کنند. در برخی موارد، این طریقت‌ها در همکاری با کشورهای استعمارگر چون بریتانیا، آلمان و حتی روسیه، به‌طور پنهانی به پیشبرد اهداف استعماری کمک می‌کردند.
صوفیان، که خود را حافظان سنت‌های اسلامی و فرهنگی می‌دانستند، به‌طور غیرمستقیم در خدمت اهداف استعماری قرار می‌گرفتند. در این همکاری‌ها، طریقت‌ها نه تنها به‌عنوان شبکه‌های مذهبی، بلکه به‌عنوان ابزارهای اطلاعاتی و تبلیغاتی عمل می‌کردند. برای مثال، برخی از طریقت‌های صوفی در مناطق مرزی افغانستان و هند به‌طور ویژه به گسترش نفوذ قدرت‌های استعمارگر در میان قبایل و جوامع محلی می‌پرداختند، در حالی که در ظاهر خود را حافظان آداب و رسوم دینی نشان می‌دادند.
در این فرایند، طریقت‌ها معمولاً به‌عنوان رابط‌های فرهنگی و اجتماعی برای جلب حمایت‌های مردمی از قدرت‌های خارجی ایفای نقش می‌کردند. در نتیجه، آن‌ها نه تنها در پروژه‌های فرهنگی و تبلیغاتی، بلکه در مواردی حتی در عملیات‌های جاسوسی و جمع‌آوری اطلاعات برای استعمارگران هم مشارکت داشتند.

۶- ابزاری برای تسلط پنهان: طریقت‌های قادریه و نقشبندیه، با وجود پوشش مذهبی و معنوی که به خود گرفته‌اند، در واقع به ابزاری قدرتمند برای نفوذ و تسلط در سطوح مختلف اجتماعی، سیاسی و حتی بین‌المللی تبدیل شدند. این طریقت‌ها با بهره‌گیری از خانقاه‌ها به‌عنوان مراکز قدرت و تربیت مریدان به‌عنوان شبکه‌های ارتباطی، توانستند به‌طور مؤثر در جوامع مختلف نفوذ کنند و از آن برای گسترش تاثیرات خود استفاده کنند. در حین حال، مهاجرت‌های صوفیانه و نفوذ در حاکمیت‌های محلی به آن‌ها این امکان را می‌داد که به‌عنوان نیروهای مرموز و پراکنده، اما با قابلیت‌های عظیم اجتماعی و سیاسی، عمل کنند.
با همکاری‌های پنهانی با قدرت‌های استعماری و مشارکت در پروژه‌های جاسوسی و اطلاعاتی، این طریقت‌ها توانستند خود را در موقعیت‌هایی قرار دهند که در آن‌ها نه تنها تأثیرگذار، بلکه بازیگرانی کلیدی در عرصه‌های جهانی به شمار می‌آمدند. این همکاری‌ها به‌ویژه در دوره‌های استعمار و جنگ‌های جهانی، نشان‌دهنده‌ی پیچیدگی روابط میان تصوف و سیاست بود.
اما در نهایت، چیزی که از این تحلیل بر می‌آید، این است که تصوف و طریقت‌های صوفیانه نباید تنها از منظر معنوی و مذهبی به آن‌ها نگریسته شود؛ بلکه آن‌ها در برخی دوران‌ها، ابزارهایی سیاسی و اجتماعی بوده‌اند که با استفاده از قدرت‌های نرم، به‌عنوان وسیله‌ای برای کنترل و اعمال نفوذ در سطوح مختلف جامعه و حتی در سیاست‌های جهانی عمل کرده‌اند.