افغانستان همواره به‌عنوان یک نقطه استراتژیک در بازی‌های قدرت جهانی شناخته می‌شود. از زمان جنگ سرد تا امروز، این کشور به محلی برای رقابت میان قدرت‌های بزرگ جهانی تبدیل شده است. سقوط دولت جمهوری اسلامی افغانستان و تسلط طالبان بر این کشور در ۲۴ اسد ۱۴۰۰ (۱۵ اوت ۲۰۲۱ میلادی) تحولی اساسی در توازن منطقه‌ای ایجاد کرده است. با این حال، یکی از جدیدترین تحولات در افغانستان، بازگشت ناتو به این کشور و نگرانی‌های ناشی از آن در سطح جهانی است. این نگرانی‌ها به‌ویژه از سوی روسیه و وزیر خارجه این کشور، سرگئی لاوروف، به‌طور برجسته‌ای ابراز شده است. روسیه به‌ویژه از بازگشت تاسیسات ناتو و حضور مجدد غرب در افغانستان ابراز نگرانی کرده است، زیرا این امر تهدیدی برای منافع امنیتی و نفوذ روسیه در آسیای مرکزی و مرزهای جنوبی‌اش محسوب می‌شود.
سابقه حضور ناتو در افغانستان و پایگاه بگرام
حضور ناتو در افغانستان از سال ۲۰۰۱ میلادی (۱۳۸۰ هجری شمسی) آغاز شد، زمانی که این سازمان به درخواست دولت افغانستان و پس از حملات ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ به خاک ایالات متحده وارد این کشور شد. هدف اولیه ناتو تأمین امنیت در کابل و جلوگیری از استفاده از افغانستان به‌عنوان پناهگاهی برای تروریسم بود. با این حال، این مأموریت در طول سال‌ها گسترش یافت و ناتو در بسیاری از نقاط افغانستان فعالیت‌های نظامی و امنیتی انجام داد. پایگاه هوایی بگرام یکی از مهم‌ترین و استراتژیک‌ترین پایگاه‌های ناتو در افغانستان بود. این پایگاه از نظر لجستیکی و نظامی اهمیت زیادی داشت و به‌عنوان نقطه‌ای کلیدی برای عملیات‌های ناتو و نظارت بر کشورهای همسایه افغانستان، از جمله ایران و چین، عمل می‌کرد.
اما پس از خروج نیروهای آمریکایی و ناتو از افغانستان در ۳۰ اسد ۱۴۰۰ (۲۱ آگوست ۲۰۲۱ میلادی)، پایگاه بگرام تحت کنترل طالبان درآمد، که این خود نمادی از تغییرات ژئوپلیتیکی و امنیتی در افغانستان است. این تغییرات نه تنها وضعیت افغانستان را تحت تأثیر قرار داد، بلکه تأثیرات گسترده‌ای بر روابط منطقه‌ای و جهانی گذاشت.
اظهارات لاوروف و نگرانی‌های روسیه
در تاریخ ۳ اردیبهشت ۱۴۰۴ (۲۳ آوریل ۲۰۲۵ میلادی)، سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه، در یک نشست خبری در سمرقند اظهار داشت که غرب در تلاش است تا از طریق سازمان ملل و دیگر کانال‌های دیپلماتیک، به‌ویژه در دوحه، به افغانستان بازگردد. وی این روند را با هشدارهایی مبنی بر وجود «اجندای پنهان» از سوی غرب توصیف کرد و بازگشت تاسیسات ناتو را «غیرقابل قبول» خواند. لاوروف به‌طور خاص از حضور دوباره ناتو در مرزهای آسیای مرکزی ابراز نگرانی کرد و این امر را تهدیدی جدی برای امنیت منطقه‌ای و تمامیت ارضی روسیه دانست.
نگرانی‌های روسیه به‌ویژه از آنجا نشأت می‌گیرد که روسیه در تلاش است تا نفوذ خود را در آسیای مرکزی حفظ کند و از گسترش حضور نظامی غرب در این منطقه جلوگیری نماید. روسیه همواره نسبت به هرگونه حضور نظامی غرب در مرزهای خود حساس بوده است و در مورد افغانستان نیز، که با مرزهای جنوبی روسیه و آسیای مرکزی هم‌مرز است، نگرانی‌های عمیق‌تری دارد.
این نگرانی‌ها از آنجا ناشی می‌شود که بازگشت ناتو به افغانستان می‌تواند به تقویت حضور غرب در آسیای مرکزی و ایجاد تهدیدات امنیتی جدید برای روسیه منجر شود. از این رو، مسکو به‌شدت بر روی بازگشت طالبان به‌عنوان یک قدرت جدید در افغانستان تمرکز کرده است، زیرا این گروه از دیدگاه روسیه می‌تواند به‌عنوان یک شریک برای جلوگیری از نفوذ بیشتر غرب در منطقه عمل کند.
جایگاه افغانستان در رقابت‌های ژئوپلیتیکی
افغانستان، با موقعیت جغرافیایی استراتژیک خود، همواره به‌عنوان یک میدان رقابت بین قدرت‌های بزرگ جهانی مطرح بوده است. در دوران جنگ سرد، افغانستان شاهد رقابت‌های شدید میان اتحاد جماهیر شوروی و ایالات متحده بود و این رقابت‌ها به جنگ‌های نیابتی و دخالت‌های خارجی در افغانستان انجامید. پس از آن، افغانستان به‌ویژه در دو دهه اخیر، به مرکز فعالیت‌های نظامی و امنیتی ایالات متحده و ناتو تبدیل شده بود.
پایگاه بگرام، که یکی از نقاط حساس در رقابت‌های بین‌المللی به شمار می‌رفت، در دوران حکومت طالبان و حتی پیش از آن، برای نظارت بر تهدیدات امنیتی، به‌ویژه تهدیدات هسته‌ای چین و روسیه، از اهمیت زیادی برخوردار بود. دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور پیشین ایالات متحده، تأکید کرده بود که این پایگاه باید برای نظارت بر چین حفظ شود تا از گسترش برنامه‌های هسته‌ای این کشور جلوگیری گردد. بنابراین، افغانستان به‌عنوان یک نقطه اتصال میان آسیای مرکزی، خاورمیانه، چین و شبه‌قاره هند، همواره تحت توجه و فشارهای بین‌المللی بوده است.
تعامل مشروط غرب با طالبان
پس از تسلط طالبان بر افغانستان، کشورهای غربی، به‌ویژه ایالات متحده و کشورهای اتحادیه اروپا، به‌دنبال راه‌های مختلفی برای تعامل با طالبان بودند. این تعاملات به‌ویژه از طریق کانال‌های دیپلماتیک غیررسمی و نشست‌های مختلف مانند نشست‌های دوحه دنبال می‌شد. هدف اصلی این تعاملات، علاوه بر جلوگیری از گسترش تروریسم در منطقه و پیشگیری از بحران‌های انسانی، ایجاد یک چارچوب امنیتی برای جلوگیری از بازگشت تهدیدات گذشته به منطقه بود
اما کشورهای روسیه و چین این تعاملات را با دیده شک و تردید می‌نگرند. آنها به‌ویژه نگران هستند که این نشست‌ها و تعاملات ممکن است زمینه‌ساز بازگشت نظامی غرب به افغانستان و گسترش نفوذ غربی در منطقه شود. از دیدگاه روسیه، هرگونه بازگشت ناتو به افغانستان یک تهدید جدی برای امنیت این کشور و امنیت منطقه‌ای است، به‌ویژه که این حضور می‌تواند به‌طور غیرمستقیم به تهدیداتی برای چین و ایران تبدیل شود.
تحلیل و چشم‌انداز آینده
بازگشت ناتو به افغانستان و احتمال ایجاد پایگاه‌های نظامی جدید در این کشور، تنها باعث تشدید تنش‌ها با روسیه نخواهد شد، بلکه چین و ایران نیز واکنش‌های شدیدتری خواهند داشت. چین به‌طور خاص از حضور نظامی غرب در همسایگی خود به‌شدت نگران است و ممکن است برای مقابله با این تهدید، به گسترش همکاری‌های نظامی و اقتصادی خود با روسیه و دیگر کشورهای منطقه، از جمله ایران، پردازد.
این وضعیت افغانستان را در موقعیتی پیچیده قرار می‌دهد. از یک سو، طالبان به‌دنبال حفظ استقلال و حاکمیت خود است، اما از سوی دیگر، بحران‌های اقتصادی و انسانی گسترده‌ای که این کشور با آن روبه‌رو است، او را ناچار به تعاملات بیشتر با کشورهای غربی می‌کند. در این شرایط، تنها راه برای حفظ ثبات و امنیت در افغانستان، تعاملات متوازن و دیپلماسی فعال با قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی است.
نتیجه‌گیری
در پایان، افغانستان به‌عنوان یک نقطه کلیدی در رقابت‌های جهانی و منطقه‌ای، همچنان به‌عنوان یک میدان مبارزه برای قدرت‌های بزرگ جهانی باقی خواهد ماند. نگرانی‌های روسیه از بازگشت ناتو به افغانستان، بخشی از یک بازی بزرگ‌تر است که امنیت و نفوذ روسیه را در آسیای مرکزی تهدید می‌کند. برای افغانستان، مهم‌ترین چالش در این دوران، حفظ استقلال و حاکمیت در برابر فشارهای خارجی است، در حالی که باید با بحران‌های داخلی خود، به‌ویژه بحران‌های اقتصادی و انسانی، دست و پنجه نرم کند. در این راستا، افغانستان نیازمند یک استراتژی جامع و دیپلماسی فعال برای تأمین صلح و ثبات داخلی و همچنین برقراری روابط متوازن با قدرت‌های جهانی است تا به سوی یک آینده پایدار گام بردارد.
منابع
۱. NATO. (2020). “Resolute Support Mission: Key Facts and Figures”. NATO Official Publications. p. 3.
2. TASS. (2025, April 23). “Lavrov sees West trying to get back into ‘Afghan game’.” Retrieved from https://tass.com/politics/1948159
3. Fox News. (2022, April 22). “Trump slams Biden’s Afghan withdrawal, says he would have kept Bagram Air Base to monitor China’s nuke testing.” Retrieved from https://www.foxnews.com
4. UNAMA. (2024). “Annual Report on Political Developments in Afghanistan.” United Nations Assistance Mission in Afghanistan.
5. حیدری، ناصر. (۱۴۰۰). “تحولات افغانستان و تأثیرات آن بر امنیت منطقه‌ای.” روزنامه افغانستان، ۱۰ خرداد، ص. ۲۴.
6. معصومی، احمد. (۱۴۰۲). “افغانستان و رقابت‌های ژئوپلیتیکی در آسیا.” انتشارات فرهنگ، ص. ۵۴.
