ترس، شهرت و سود؛ چرا بحث‌های قومی در رسانه‌ها غوغا می‌کنند؟

دسته: تحلیل
نویسنده: عبدالشهید ثاقب
1404/03/21
11:03 ق.ظ
بازدید: 23

پایگاه خبری تحلیلی روایت : هگل روزگاری گفته بود که در دوران مدرن، انسان‌ها از کلیسا به‌سوی روزنامه گرایش می‌یابند. امروز، ما دقیقاً در همین عصر زندگی می‌کنیم: عصر رسانه‌ها. هیچ‌گاه مانند اکنون، رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی این‌چنین در زندگی روزمره ما ریشه ندوانده بودند. در افغانستان، بسیاری از مردم پیش از خوردن صبحانه، نخستین کاری که انجام می‌دهند سر زدن به حساب فیسبوک است تا از آخرین اخبار آگاه شوند، بی‌آن‌که شب قبل را نیز بدون گوش دادن به خبرها و میزگردهای تلویزیونی به پایان رسانده باشند. این نشانه آن است که جامعه ما نیز وارد همان دوره‌ای شده که هگل پیش‌بینی کرده بود.اما مسئله این‌جاست که رسانه‌های جمعی چه چیزی به ما آموزش می‌دهند؟ متأسفانه، آنچه بیشتر دیده می‌شود، بازتولید ترس و نفرت قومی است. بیشتر مطالب، چه آشکار و چه پنهان، حول محور مسایل تباری و قومی می‌چرخند. شبکه‌های اجتماعی مملو از گفتارهایی‌اند که تنش‌های قومی را تشدید می‌کنند و فضایی ناسالم از سوءظن و دشمن‌تراشی می‌سازند. برخی شاید دلیل این وضعیت را در سیاست‌های ناعادلانه دولت یا نیاز به حل مسأله ملی بدانند، که بی‌گمان مسأله‌ای ضروری‌ است. اما ریشه اصلی را باید جای دیگری جست: در رقابت برای جلب توجه و کسب لایک‌های بیشتر.

هگل روزگاری گفته بود که در دوران مدرن، انسان‌ها از کلیسا به‌سوی روزنامه گرایش می‌یابند. امروز، ما دقیقاً در همین عصر زندگی می‌کنیم: عصر رسانه‌ها. هیچ‌گاه مانند اکنون، رسانه‌های جمعی و شبکه‌های اجتماعی این‌چنین در زندگی روزمره ما ریشه ندوانده بودند. در افغانستان، بسیاری از مردم پیش از خوردن صبحانه، نخستین کاری که انجام می‌دهند سر زدن به حساب فیسبوک است تا از آخرین اخبار آگاه شوند، بی‌آن‌که شب قبل را نیز بدون گوش دادن به خبرها و میزگردهای تلویزیونی به پایان رسانده باشند. این نشانه آن است که جامعه ما نیز وارد همان دوره‌ای شده که هگل پیش‌بینی کرده بود.

اما مسئله این‌جاست که رسانه‌های جمعی چه چیزی به ما آموزش می‌دهند؟ متأسفانه، آنچه بیشتر دیده می‌شود، بازتولید ترس و نفرت قومی است. بیشتر مطالب، چه آشکار و چه پنهان، حول محور مسایل تباری و قومی می‌چرخند. شبکه‌های اجتماعی مملو از گفتارهایی‌اند که تنش‌های قومی را تشدید می‌کنند و فضایی ناسالم از سوءظن و دشمن‌تراشی می‌سازند. برخی شاید دلیل این وضعیت را در سیاست‌های ناعادلانه دولت یا نیاز به حل مسأله ملی بدانند، که بی‌گمان مسأله‌ای ضروری‌ است. اما ریشه اصلی را باید جای دیگری جست: در رقابت برای جلب توجه و کسب لایک‌های بیشتر.

دنیای رسانه، دنیای شهرت‌طلبی است. در کشورهای چندقومیتی، کسانی که ترس و نفرت قومی را دامن می‌زنند، بیش از دیگران در شبکه‌های اجتماعی دیده و شنیده می‌شوند. چرا؟ چون اخبار منفی جذاب‌ترند. انسان‌ها بیشتر به اخباری توجه می‌کنند که ترسشان را برمی‌انگیزد، آن‌ها را در معرض تهدید تصورشده‌ای قرار می‌دهد و احساس ناامنی درونی‌شان را تحریک می‌کند. وقتی خبر می‌رسد که فلان قوم در صدد حذف قوم دیگر است یا زمزمه‌هایی از کوچ اجباری یا نسل‌کشی شنیده می‌شود، واکنش‌ها شدیدتر و بازخوردها بیشتر می‌شود. همین الگو در مورد دیگر اخبار منفی مانند حملات انتحاری، تصادفات یا ترورها نیز صادق است.

برخی فیلسوفان تلاش کرده‌اند این گرایش به اخبار منفی را توضیح دهند. آلن دو باتن، مثلاً، آن را به میل انسان برای یافتن معنای زندگی مرتبط می‌داند. اما شاید تحلیل آنتونی گیدنز، جامعه‌شناس بریتانیایی، واقع‌بینانه‌تر باشد. او دنیای امروز را “جامعه خطرآکند” می‌نامد. به گفته او، این به معنای افزایش واقعی خطرها نیست، بلکه به معنای افزایش آگاهی از خطرات بالقوه است. در چنین جامعه‌ای، ترس، صرفاً واکنش به یک تهدید واقعی نیست، بلکه یک نوع نگرش و سبک زندگی است. این همان چیزی است که زیگمونت باومن “ترس‌های انحرافی” می‌نامد: ترس‌هایی بی‌پایه، که نه از تجربه شخصی می‌آیند و نه بر اساس تهدیدی واقعی‌اند.

در این جامعه خطرآکند، حتا ترس به یک مد فرهنگی بدل شده است. لارس اسوندسن در کتاب «فلسفه ترس» از نمایشگاهی در نیویورک یاد می‌کند که در آن، طراحی‌های مختلف برای حفاظت از بدن انسان، با شعار «طراحی خوب، همراه با غریزه خوب، تضمینی برای امنیت آینده» به نمایش گذاشته شده بود. در چنین فضایی، رسانه‌ها نیز طبیعتاً به سمت انتشار اخبار منفی تمایل پیدا می‌کنند. چون ترس نه‌تنها جذاب‌تر است، بلکه سودآورتر نیز هست.

در مثالی از مجله “امریکن مدیکال اسوسیشن”، دو مقاله منتشر شد که هر دو به بررسی ارتباط میان تشعشعات و سرطان می‌پرداختند. یکی از آن‌ها نشان می‌داد که کارمندان یک آزمایشگاه در خطر ابتلا به لوسمی‌اند و دیگری می‌گفت که ساکنان نزدیکی نیروگاه هسته‌ای هیچ خطری را تجربه نکرده‌اند. با آنکه مقاله دوم اهمیت بیشتری برای مردم داشت، مقاله اول پوشش رسانه‌ای بیشتری گرفت—چون ترسناک‌تر بود.

این وضعیت در افغانستان نیز به شکل واضحی دیده می‌شود. در فیسبوک، کسانی که مطالب قومی و تفرقه‌برانگیز منتشر می‌کنند، بیشتر لایک و توجه می‌گیرند تا آن‌هایی که نوشته‌های سنجیده، علمی و سازنده می‌نویسند. این یک قانون ساده بازار است: جایی که تقاضا باشد، عرضه نیز خواهد بود. بنابراین، وقتی می‌بینیم همه درباره مسایل قومی می‌نویسند، این نه الزاماً از روی باور یا دغدغه ملی، بلکه برای پاسخ‌دادن به همین تقاضای عمومی و کسب توجه بیشتر است. چهره‌هایی که شاید هیچ اعتقادی به قوم‌گرایی نداشته باشند، برای رسیدن به شهرت و محبوبیت، وارد بازی خطرناک و فرسایندة تحریک احساسات قومی می‌شوند.

در نتیجه، نمی‌توان با خوش‌بینی فرض کرد که هرکس در فضای مجازی از قومیت می‌نویسد، واقعاً دغدغه عدالت قومی دارد. بسیاری از این افراد تنها یک چیز می‌خواهند: تعداد بیشتری لایک، هرچند به بهای تفرقه ملی و آشوب اجتماعی.

نوشته های مرتبط :