سقوط نظم دولتی در سوریه و ظهور قدرت‌های عشایری: از خلأ اقتدار تا تهدید تمامیت جغرافیایی

دسته: تحلیل
نویسنده: سید حامد سعیدی
1404/05/04
12:01 ب.ظ
بازدید: 25

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در تحولات پرشتاب و پیچیده سوریه، که طی سال‌های گذشته با جنگ داخلی، مداخلات خارجی و فروپاشی ساختارهای سیاسی و اجتماعی همراه بوده، اکنون شاهد مرحله‌ای تازه و نگران‌کننده‌ای از فروپاشی هستیم؛ مرحله‌ای که مشخصه آن ظهور بازیگران مسلح غیر دولتی با خاستگاه عشایری است. برخلاف فازهای پیشین که جنگ سوریه بیشتر میان رژیم دمشق، نیروهای معارض و گروه‌های افراطی تقسیم شده بود، اکنون قدرت در مناطقی از کشور به‌ویژه در مناطق شرقی و جنوبی، به دست ائتلاف‌های عشایری افتاده است که نه تنها تابع دمشق نیستند، بلکه عملاً با بی‌اعتنایی به مرجعیت مرکزی، جنگ، غارت و جابجایی قوا را در سراسر کشور پی‌ می‌گیرند. در این میان، نقش نیروهای عشایری در حمله به استان السویدا و بی‌توجهی کامل به حاکمیت رسمی سوریه، نمادی از خلأ امنیتی و حاکمیتی تمام‌عیار در این کشور است. دمشق، به دلیل ضعف نظامی و واهمه از گسترش درگیری‌های چندجانبه، از مقابله با این نیروها عاجز است. این تحولات نه تنها تمامیت ارضی سوریه را تهدید می‌کند، بلکه اعتماد به ساختار سیاسی جدید به رهبری احمد شرع را نیز به‌شدت تضعیف کرده است. افزون بر آن، سکوت اسرائیل در برابر قتل‌عام دروزی‌ها که در گذشته ادعای حمایت از آن‌ها را داشت، بُعد دیگری از پیچیدگی این بحران است.

مقدمه:
در تحولات پرشتاب و پیچیده سوریه، که طی سال‌های گذشته با جنگ داخلی، مداخلات خارجی و فروپاشی ساختارهای سیاسی و اجتماعی همراه بوده، اکنون شاهد مرحله‌ای تازه و نگران‌کننده‌ای از فروپاشی هستیم؛ مرحله‌ای که مشخصه آن ظهور بازیگران مسلح غیر دولتی با خاستگاه عشایری است. برخلاف فازهای پیشین که جنگ سوریه بیشتر میان رژیم دمشق، نیروهای معارض و گروه‌های افراطی تقسیم شده بود، اکنون قدرت در مناطقی از کشور به‌ویژه در مناطق شرقی و جنوبی، به دست ائتلاف‌های عشایری افتاده است که نه تنها تابع دمشق نیستند، بلکه عملاً با بی‌اعتنایی به مرجعیت مرکزی، جنگ، غارت و جابجایی قوا را در سراسر کشور پی‌ می‌گیرند. در این میان، نقش نیروهای عشایری در حمله به استان السویدا و بی‌توجهی کامل به حاکمیت رسمی سوریه، نمادی از خلأ امنیتی و حاکمیتی تمام‌عیار در این کشور است. دمشق، به دلیل ضعف نظامی و واهمه از گسترش درگیری‌های چندجانبه، از مقابله با این نیروها عاجز است. این تحولات نه تنها تمامیت ارضی سوریه را تهدید می‌کند، بلکه اعتماد به ساختار سیاسی جدید به رهبری احمد شرع را نیز به‌شدت تضعیف کرده است. افزون بر آن، سکوت اسرائیل در برابر قتل‌عام دروزی‌ها که در گذشته ادعای حمایت از آن‌ها را داشت، بُعد دیگری از پیچیدگی این بحران است.
این تحلیل تلاش می‌کند تا چهار محور اساسی از تحولات اخیر سوریه را بررسی کند؛ از نقش نیروهای عشایری و ضعف مرکزیت، تا رفتار متناقض اسرائیل و چشم‌انداز ژئوپلیتیکی آینده سوریه.
۱ـ قدرت‌گیری نیروهای عشایری و فروپاشی اقتدار مرکزی
ظهور شورای عشایر سوریه و دیگر گروه‌های مسلح غیر دولتی با خاستگاه قبیله‌ای، یکی از نگران‌کننده‌ترین نشانه‌های فروپاشی ساختارهای سنتی اقتدار در سوریه به‌شمار می‌آید. نیروهایی که عمدتاً از قبایل البدو و سایر عشایر عربی تشکیل شده‌اند، اکنون بدون هیچ‌گونه وابستگی سازمانی به دولت مرکزی، مناطق گسترده‌ای از کشور را تحت سلطه خود گرفته‌اند. آنچه این پدیده را بحرانی‌تر می‌سازد، نه صرفاً استقلال این گروه‌ها از دمشق، بلکه ماهیت کاملاً خودسرانه، غارتگر و غیر قابل پیش‌بینی عملکرد آنهاست.
تهاجم این نیروها به استان السویدا بدون هماهنگی یا اطلاع‌رسانی به مقامات رسمی، نشان‌دهنده عمق بی‌اعتمادی و شکاف امنیتی میان دولت و این بازیگران جدید است. دمشق نیز به‌وضوح در تنگنای تصمیم‌گیری قرار دارد: نه توان برخورد قاطع نظامی دارد و نه جرئت مماشات طولانی‌مدت. هرگونه عملیات نظامی علیه عشایر، می‌تواند منجر به همگرایی قبایل متعدد علیه دولت شده و دامنه جنگ داخلی را از کنترل خارج کند. از سوی دیگر، پویایی قدرت در بین عشایر به‌گونه‌ای است که اتحادهای کوتاه‌مدت و رقابت‌های خونین به‌صورت مداوم شکل می‌گیرند. این ساختار سیال، زمینه را برای مداخلات خارجی نیز فراهم کرده است. دولت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای ممکن است تلاش کنند از خلأ قدرت ایجادشده برای تأمین منافع ژئوپلیتیکی خود از طریق جذب و تسلیح عشایر استفاده کنند؛ امری که می‌تواند سوریه را عملاً به مجموعه‌ای از حوزه‌های نفوذ قومی-نظامی بدل کند. وضعیت کنونی را می‌توان به‌مثابه زوال یکجانبه مفهوم «مرکزیت سیاسی» در سوریه تفسیر کرد؛ جایی که دولت، بیش از آن‌که مرجع امنیت باشد، به تماشاگر تحولات میدانی بدل شده است. چالش پیش روی احمد شرع و ساختار تازه‌تشکیل قدرت در دمشق، نه فقط در مقابله نظامی با عشایر، بلکه در بازسازی مشروعیت، اعتماد و اقتدار دولت ملی در کشوری متلاشی‌شده است؛ مأموریتی که با توجه به وضعیت فعلی، بیش از حد دشوار و شاید ناممکن به‌نظر می‌رسد.
۲ـ تهدید ژئوپلیتیکی وحدت سوریه توسط جنگ‌های قومیتی
تداوم درگیری میان گروه‌های مسلح عشایری و اقلیت‌های مذهبی در نقاط مختلف سوریه، به‌ویژه در مناطق جنوبی چون السویدا، تهدید مستقیمی بر علیه وحدت جغرافیایی و سیاسی کشور ایجاد کرده است. برخلاف مراحل اولیه بحران سوریه که خطوط تقابل میان دولت و معارضان تعریف‌پذیر بود، در شرایط کنونی مرزها تیره‌وتار شده‌اند و جنگ‌ها بیشتر شکل قومیتی، قبیله‌ای و مذهبی به خود گرفته‌اند؛ این بدان معناست که درگیری‌ها نه‌تنها قابل مصالحه نیستند، بلکه خصومت‌ها را نیز برای نسل‌ها نهادینه می‌سازند.
یکی از مهم‌ترین خطرات این جنگ‌های داخلی، تکه‌تکه‌شدن سوریه به مناطق خودمختار قبیله‌ای و مذهبی است. گروه‌هایی که خود را نماینده اقوام خاص معرفی می‌کنند، در عمل کنترل سرزمین‌هایی را در دست دارند که دولت هیچ نفوذی بر آنها ندارد. چنین حالتی، یادآور تجربه تلخ لبنان پیش از توافق طائف یا لیبی پس از قذافی است، جایی که کشور به جولانگاه شبه‌دولت‌ها و بازیگران محلی تبدیل شد. در این میان، نقش ساختار قبیله‌ای به‌مثابه یک شمشیر دو لبه عمل می‌کند. از یک‌سو، در فقدان نهادهای مدنی یا ارتش منظم، عشایر نقش نیروهای دفاعی را بازی می‌کنند، اما از سوی دیگر، همین ساختارها با نداشتن نظام پاسخ‌گویی، به عامل بی‌ثباتی و گسترش ناامنی بدل شده‌اند. همچنین، تنوع قومی-مذهبی سوریه که می‌توانست زمینه‌ای برای کثرت‌گرایی و همزیستی باشد، اکنون به عامل فروپاشی و تجزیه بدل شده است. در شرایط فعلی، هیچ افق روشنی برای بازسازی وحدت ژئوپلیتیکی سوریه وجود ندارد. دولت احمد شرع نه توان فیزیکی برای بازپس‌گیری مناطق از دست‌رفته دارد و نه پشتوانه سیاسی برای اجرای برنامه‌های آشتی ملی. بدتر آن‌که نهادهای بین‌المللی نیز به دلیل پیچیدگی بحران، عموماً موضع نظاره‌گر دارند و از ورود فعال به بحران طفره می‌روند.
۳ـ کاهش پرستیژ سیاسی دولت احمد شرع در سایه بحران علوی‌ها
قتل‌عام صورت‌گرفته علیه اقلیت علوی در هفته‌های اخیر، و ناتوانی دولت احمد شرع در مهار آن، نقطه‌عطفی در روند افول مشروعیت سیاسی دولت نوپای دمشق بود. این اقدام که توسط گروه‌های سربه‌خود و بدون فرماندهی مشخص انجام شد، دولت را در موقعیت «عمل انجام‌شده» قرار داد؛ موقعیتی که نشان می‌دهد قدرت اجرایی و امنیتی در مرکز نه تنها تضعیف، بلکه بی‌اثر شده است. چنین رویدادی، بدون تردید، ضربه‌ای حیثیتی به دولت احمد شرع وارد کرده و اعتبار آن را در میان اقلیت‌ها و حتی متحدان منطقه‌ای تضعیف کرده است. در واکنش به این فاجعه، دولت دمشق تنها به اعزام نیرو به برخی شهرهای آسیب‌دیده مانند حمص و لاذقیه و راه‌اندازی تحقیقات محدود بسنده کرد؛ اقداماتی که بیشتر جنبه نمایشی داشت و نتوانست رضایت قربانیان و یا بازدارندگی برای عاملان را به همراه آورد. این در حالی است که اقلیت علوی، که سال‌ها هسته سخت دولت اسد را تشکیل می‌داد، اکنون احساس بی‌پناهی کرده و این مسئله شکاف‌های درونی در ساختارهای حکومتی را عمیق‌تر می‌سازد.
از منظر نمادین، دولت احمد شرع بیش از آن‌که دولت باشد، به مجموعه‌ای از نهادهای پراکنده با توانایی محدود بدل شده است. حاکمیتی که در پایتخت محصور شده، با ساختارهای زنگ‌زده اداری و امنیتی، به‌زحمت قادر به مهار مسائل محلی است؛ چه رسد به کنترل بحران‌های ملی. تشبیه آن به دولت‌های جهادی در دهه ۹۰ میلادی، که تنها در حیطه محدودی از قدرت باقی مانده بودند، چندان دور از واقعیت نیست. این حوادث نه تنها نشان‌دهنده ضعف اجرایی دولت فعلی است، بلکه زمینه‌ساز فروپاشی روانی جامعه نیز خواهد شد؛ زیرا هیچ گروهی در سوریه خود را دیگر در سایه یک دولت ملی امن احساس نمی‌کند.
۴ـ سیاست دوگانه اسرائیل؛ حمایت مشروط، مداخله گزینشی
رفتار اخیر اسرائیل در قبال تحولات السویدا و تهاجم گروه‌های مسلح عشایری به جامعه دروزی‌ها، نمادی آشکار از سیاست گزینشی و تاکتیکی تل‌آویو در مدیریت بحران سوریه است. در گذشته، اسرائیل با ادعای حمایت از اقلیت دروزی، از حضور ارتش سوریه در نزدیکی مرزهای جنوب غربی ممانعت به‌عمل آورد و حتی در مواردی مستقیماً علیه نیروهای دمشق عملیات نظامی انجام داد. اما اکنون، در حالی‌که همان اقلیت مورد تهاجم نیروهای بی‌نظم و مسلح قرار گرفته‌اند، اسرائیل ترجیح داده است سکوت اختیار کرده و تنها نظاره‌گر باشد.
این تغییر رفتار، در چارچوب سیاست موسوم به «بی‌ثبات‌سازی کنترل‌شده» قابل تفسیر است؛ رویکردی که هدف آن، جلوگیری از شکل‌گیری مجدد یک دولت قوی در دمشق است. اسرائیل و متحدان غربی‌اش، از ثبات در سوریه بیم دارند، زیرا آن را به‌معنای بازگشت نفوذ ایران، حزب‌الله و محور مقاومت می‌دانند. لذا ترجیح می‌دهند که کشور در حالت فرسایشی، تجزیه‌شده و بی‌ثبات باقی بماند؛ حالتی که مانع از تهدید راهبردی بلندمدت برای اسرائیل می‌شود. با این حال، سیاست اسرائیل تبعات اخلاقی و راهبردی نیز دارد. از منظر حقوق بشری، عدم مداخله برای حمایت از دروزی‌ها در برابر حملات آشکار، تناقض در شعارهای حمایتی تل‌آویو را آشکار می‌سازد. و از دید راهبردی، حمایت‌های گزینشی می‌تواند در بلندمدت زمینه بی‌اعتمادی شدید اقلیت‌ها به اسرائیل را فراهم آورد، به‌ویژه اگر این اقلیت‌ها احساس کنند صرفاً در چارچوب منافع مقطعی به آن‌ها توجه می‌شود. در مجموع، رفتار اسرائیل در سوریه بیش از آن‌که بر مبنای اصول انسانی باشد، بر پایه بازی‌های تاکتیکی و مهندسی بی‌ثباتی استوار است. وضعیتی که می‌تواند در بلندمدت نه‌تنها سوریه، بلکه کل منطقه را به میدان جنگ‌های پراکنده و پیچیده بدل سازد.
۵ـ جمع بندی
در چشم‌اندازی که از آینده سوریه ترسیم می‌شود، دیگر صحبت از «بازسازی» یا «حل بحران سیاسی» نیست؛ بلکه با پدیده‌ای روبه‌رو هستیم که می‌توان آن را «زوال مفهوم دولت‌-ملت» نامید. کشوری که زمانی از آن به عنوان محور مقاومت یا کانون ملی‌گرایی عربی یاد می‌شد، اکنون به جغرافیایی از هم‌گسیخته و دچار فروپاشی سیاسی، اجتماعی و امنیتی بدل شده است. پس از سال‌ها جنگ، شورش، مداخله خارجی و ظهور بازیگران محلی و فراملی، دولت مرکزی نه‌تنها اقتدار خود را از دست داده، بلکه هویتش نیز به‌عنوان نهاد حاکم بر تمامیت سرزمین زیر سؤال رفته است. نظام بشار اسد که تا سال‌ها به‌عنوان آخرین سنگر حفظ وحدت سوریه عمل می‌کرد، با تحولات اخیر، نابود شده است و دولت موقت احمد شرع گرفته است که با بحران های مانند؛ عدم تمرکز سیاسی و دولت‌هایی موازی، شوراهای محلی، گروه‌های مسلح عشایری، جریان‌های اسلام‌گرا، نیروهای کردی، دخالت‌های ترکیه، ایران، روسیه، آمریکا و اسرائیل روبروست. هر یک از این بازیگران در منطقه‌ای از کشور اعمال قدرت می‌کنند، بدون آن‌که اراده یا توان ایجاد نظم ملی فراگیر وجود داشته باشد.
در این فضا، بحران سویدا و قیام دروزی‌ها علیه حکومت بعث و مداخلات گروه‌های سلفی و عشایری، فقط بخشی از پازل بزرگ‌تری است که در آن همه‌چیز از هم پاشیده است. حتی دولت موقت مخالفان که توسط احمد طعمه و سپس احمدی الشرع هدایت می‌شود، در برابر واقعیت‌های محلی ناتوان مانده و صرفاً در مناطق خاص یا با حمایت خارجی بقا دارد، نه مشروعیت مردمی و نه توان اعمال اقتدار سراسری. همین وضعیت زمینه‌ساز «لیبیایی‌شدن» سوریه شده است: کشوری با دولت‌های رقیب، مناطق خودمختار، نیروهای شبه‌نظامی قدرتمند و بازیگران خارجی. در بدترین سناریو، سوریه حتی به‌سوی «سومالیایی‌شدن» نیز می‌رود؛ یعنی نابودی ساختارهای دولت و حاکمیت کامل شبه‌نظامیان قبیله‌ای و فرقه‌ای بر زندگی روزمره. در چنین شرایطی، ملت سوریه – به‌عنوان یک هویت یکپارچه – نیز در معرض نابودی است. نسل جوان یا مهاجر شده، یا در اردوگاه‌های بی‌سرانجام زندگی می‌کند. اعتماد به ساختار ملی از بین رفته و روندهای فروپاشی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی ادامه دارد. بدین‌سان، بحران سوریه دیگر صرفاً بحران دولت نیست؛ بلکه فاجعه‌ای وجودی برای یک ملت است.