ممنوعیت سفر زنان بدون محرم شرعی در کنار ممنوعیت تحصیل و کار از جمله مسائلی‌ست که همواره برای زنان در جامعهٔ سنتی افغانستان چالش برانگیز بوده‌است. این ممنوعیت بیشتر وقت‌ها زیر نام دین و استفادهٔ نادرست از قاعده‌ای «سد ذرایع» بالای زنان تحمیل می‌گردد.
بیشتر علمای متأخر سفر زن بدون محرم را جواز نمی‌دهند. حتا در مذهب حنفی که به اعتدال و میانه‌روی شهرت دارد، سفر زن بدون محرم شرعی جایز نیست.
امام أبو حنيفه می‌گوید: «در سفر حج نیز داشتن محرم شرط است؛ یعنی اگر زنی محرم نداشته باشد، حج بر او واجب نمی‌شود.»
به تازگی رساله‌ی جدید و مفیدی از دکتر محمد حبش زیر نام «زن مسلمان در زندگی پیامبر اسلام» توسط بانوی گرامی منصوره آخوند زاده ترجمه شده‌است.
یکی از بخش‌های قشنگ این کتاب که دوست دارم، این‌جا آن‌را نقل نمایم، همین مسأله سفر زن بدون محرم است. به‌نظرم این دیدگاه می‌تواند حلال مشکلات زنان در این بخش باشد.
این موضوع در این رساله با حدیثی از پیامبر بزرگوار اسلام آغاز می‌شود که می‌فرماید: «ای عـدی! اگـر عمـرت کفـاف دهـد، خواهـی ديـد کـه يـک زن تنهـا از حـيره کـوچ کنـد و بيايد و کعبـه را طـواف کنـد، و در ايـن راه پرخطـر و مسـافت طـولانی از احـدی جـز خداونـد و از گرگ بره گوسفندان خویش نترسد.»
یکــی از جدیدتریــن مســائل کــه امــروزه در بارهٔ حقــوق زنان مطــرح اســت، بحث ســفر و جابه‌جــایی آنان اســت، ایــن موضـوع بـه فتـوای فقیهـان دربارۀ ضرورت وجـود محرم در سـفر زنان مربـوط می‌شـود و مسـتند آن حدیـثی اسـت کـه می‌گوید «بـرای زنی کـه بـه خـدا و روز قیامـت ایمان دارد، جایـز نیسـت کـه سه روز بیشتر سفر کند مگـر این‌کــه با پــدر، بــرادر، شـوهر، فرزنـد یا یکـی از محارم خـود باشـد.»
اگــر ایــن حدیــث بــه شــکل ظاهــری‌اش در نظــر گرفتــه شــود، نتیجــه ایــن خواهــد بــود کــه زن‌هــا به‌طــور مطلــق از سـفر بدون محرم منع شـده‌اند، امـا این مسأله در عمل بـرای
همۀ زنان ممکــن نیسـت. از نظـر عقـلانی هم پذیرفتـی نیسـت کـه یـک نیـروی اجتماعـی کامـل، تنهـا بـه دلیـل نبـود همراهِ محرم، از فعالیـت باز بماند. از طــرفی ایــن موضــوع باعــث می‌شـود زنان از ســفر تحصیـلی، اقامـت در خوابگاه‌هـای دانشـجویی، بیرون شـدن از
خانـه بـرای حج و عـمره و حـتا سـفر بـرای دیـدار شـوهر خـود منـع شـوند.
آنچه بـرای سـائر دانشـجویان و کارمندان زن پیـش می‌آیـد ایـن اســت کــه آن‌هــا در دایــرۀ حــرام و گنــاه قــرار می‌گیرنــد، و از عقـدۀ گناهـی کـه دچـار آن شـده‌اند، رنج می‌برنـد؛ عقـده‌های کـه در طول فعالیت‌های‌شــان، آن‌هــا را رنج میدهــد و ایــن امــر منجـر به پیامدهـای ناگواری بر آن‌هـا می‌شـود.
فقـه امـروز مـا نیـاز دارد کـه از ایـن سختگیـری افراطـی عبـور کنـد تا ایـن سختگیـری بـه حـرام خوانـدن همــۀ امــور منجــر نشــود، و در نتیجــه، باعــث تعطیــل شــدن ظرفیت های جامعه نگردد، چرا که ایـن امـر، در نهایـت بـه زیان زنان و مـردان تمام خواهـد شـد.
به‌ویــژه بــرای زنان، بــه ایــن دلیــل کــه آن‌هــا را از علــم، آمـوزش و حرفه‌آمـوزی، کـه در تشـکیل شخصیت زن و جایـگاه اجتماعـی‌اش نقــش دارنــد، محروم می‌ســازد.
با وجـود این‌کـه ایـن حدیـث با هـدف شریـف و والا صـادر شــده اســت، یعـنـی حفاظــت از زن در برابــر عوامــل فتنــه و جلوگـیری از آن‌کـه زن طعمـۀ هوس‌هــای منحرفــان گـردد، امـا
مقایسـۀ مصلحـت و مفسـده در ایـن مسأله باعث بازنگـری ایـن امـر و جسـتجو بـرای راه‌هـای دیگـر در رأس حفـظ امنیت زن و دور نگهداشـن او از ایـن آسـیب، تردیـد نکنـم.
در زمـان پیامـر صلى الله عليه وسلم، سـفر امـر دشـوار و پرخطـر بـود، و سـفر سـهروزۀ زن بـدون محرم، در واقـع با تهدیدهـا و خطـرات جدی همـراه بود، و نیـازی هم بـرای تحصیـل زنان در شـهرها نبود. امـا فقـه اسـلامی، با گذرزمـان، بـه نیازهـای شـدید اجتماعـی بـرای جابه‌جایی زنان پی‌برده است؛ از همین‌رو، می‌تـوان بـه بـرخی از دیدگاه‌هـای فقهیـان در ایـن زمینـه اشـاره کـرد. امـام شـافعی در موضـوع حج زنان، بـه هـدف ایـن محدودیـت نگریسته و آن‌را تأمین امنیــت زن دانســته اســت، او گفتــه‌است: «محرم در این‌جـا شرط نیســت، بلکه آنچه شرط اسـت، امنیتـی اسـت کـه اگـر زن در میـان گروهـی از زنان مـورد اعتماد سفر کند تأمین خواهـد شـد.»
فقــه، ســپس، گام دیگــری برداشــت و جــواز ســفرهای غـیر ضروری هم‌چــون حج مســتحبی، تجارت و ســفرهای زایارتی را نیـز صـادر کـرد، در ایـن‌باره گفتـه شـده‌اسـت: «زن می‌توانـد همـراه گروهــی از زنان مــورد اعتماد بــه ســفر بــرود.»
امــا نظــر جمهـور فقهــا ایــن اســت کــه وجــود محــرم لازم اســت. در مـورد زن کهن‌سـال، بـرخی دیگـر از فقهـا قدمی فراتـر نهادنـد. باجی در این مورد می‌گویـد: «می‌تواند بـه هـر کجـا کـه می‌خواهـد سـفر کنـد، بـدون همـراه همسر و یا محرمی.»
ایـن دیـدگاه از قـاضی عیـاض نـیز نقـل شـده اسـت.
امـام اوزاعـی علـت اصـلی منـع سـفر زن بـدون محرم را در پیشگیری از فتنــه و دور نگهداشــن زن از خطــرات ســفر تهنایی می‌داند، او می‌گوید: «بـدون تردیـد، کاروان‌هـای بـزرگ می‌تواننـد جایگزیـن محرم شـوند و امنیـت زن را تأمین کنند، حتا اگر محرم همراه او نباشد.»
ترمـذی ایـن روایـت را از مالـک بـن انـس و شـافعی نقـل کرده است که: «اگـر مسـیر امـن باشد، زن می‌توانـد هـمراه با مــردم بــرای جح بــرود.» همیـن دیــدگاه را نووی در صحیـح المسـلم از عطـاء، سـعید بـن جبـر، ابـن سـرین، مالـک، اوزاعـی و شـافعی نیـز نقـل کـرده‌اسـت کـه: «محرم بـرای زن شرط نیست، بلکه آن‌چـه مهم اسـت، تأمين امنیت اوست.»
فقـه اسلامی حتا فراتر از ایـن رفت و گفت: هنگامی که امنیـت کامـل بـرای زن فـراهم باشـد، در ایـن صـورت، احتیـاج بـه همراهی شخـص دیگر ندارد و می‌تواند در یـک‌قافـله امـن بــه تنهایی سـفر کنـد. از امـام مالـک دربارۀ زنی کـه قصـد رفـتن بـه سـفر حج را دارد، امـا سرپرستـی نـدارد، پرسـیدند کـه آیا می‌توانـد ســفر کنــد؟ او پــاسخ داد: «می‌توانــد همراهِ افــرادی کــه بــه آنان اعتماد دارد، از میـان مـردان و زنان، سـفر کنـد.»
حافـظ ابـن جحـر در «فتـح البـاری» بـه حدیثـی از حـضرت عایشـه رضی الله عنهــا «بهترین جهاد و زیباترین آن‌ها حج اســت» اشـاره می‌کنـد و آن را دلیلـی می‌دانـد بـر ایـن کـه زنان می‌تواننـد بــدون محــرم و با گروهــی از مــردان و زنان قابــل اعتماد بــه حج برونـد. هم‌چنیـن نقـل شـده کـه عمر بـن خطـاب بـه زنان اجـازه داده بـود کـه بـدون مـحرم بـرای حج برونـد و کسـی بـه ایـن موضـوع اعتـراض نکـرد.
با توجـه بـه روش فقهـا هـر حمکـی دارای علـتی اسـت کـه اگـر آن علـت از بـین بـرود معلـول آن نـیز از بیـن خواهـد رفـت؛چنان‌چه در این مسأله «امنیـت» علـت حکم اسـت، نمی‌تــوان نپذیرفــت کــه احــکام با تغییــر زمانــه و شرایط تغییــر می‌کننـد، و بـر همین اسـاس اسـت کـه علـت با معلـول خـود در حـال وجـود و عـدم در گـردش اسـت کـه اگـر وجـود داشـت، وجود می‌داشتـه باشد و اگر از بیـن رفت از بـین می‌رود. در ایـن شـکی نیسـت کـه امنیـت مـورد نظـر در دنیـای امـروز کـه در آن زنان در آرامـش کامل بـه سـفرهای تحصیلـی می‌رونـد، در خوابگاه‌های دانش‌جویی کاملا در امنیــت اقامــت می‌کننــد، یا بـرای عـمره و حج بـه مکـه می‌روند، یا بـرای دیـدار والدین خود، تحت نظر شرکت‌های قابـل اعتماد و در چارچـوب نظم اجتماعی تضمین شـده سـفر می‌کننـد، و ایــن بــدون شــک کم‌ترین خطــر و ریســک را نســبت بــه زنی دارد کــه بــر شــتر ســوار شــود و ســه روز را در صحــرا طـی کنـد، همـراه با محرمـی کـه می‌توانـد کـودک یا نوجـوان باشد یا پیرمــردی کــه تــوانایی دفــاع از خــود را نیــز نــدارد.
شــواهد بســیاری از پیامبـر صلى الله عليه وسلم نقــل شــده کــه نشــان می‌دهـد امنیـت بـه زودی سراسر زمـین را فراخواهـد گرفـت، تا آن‌جـا کـه پیامبـر صلى الله عليه وسلم به عدی می‌گویــد: «روزی خواهــد آمــد کـه زنی به تنهایی از حـیره بـه مکـه سـفر می‌کنـد، بی‌آنکـه کـسی او را مـورد تعـرض قـرار دهـد، زیـرا امنیـت به‌طـور کامل برقـرار خواهـد شـد.»
بـدون شـک اشـاره پیامبـر صلى الله عليه وسلم بـه آن و بشـارت او در ایـن‌باره، قرینه‌‌ای اسـت بــه ایـن کــه اگـر خوف برطــرف شود، آن‌گاه سـفر زن بـدون مـحرم وارد و ممکـن اسـت؛ بلکـه ایـن از بزرگتریـن دسـتاوردهای اسـلام در روی زمین اسـت.
ایـن بـه معنـای سـلب مسـئولیت زن نیسـت، بلکـه در ســایه ایــن اعتبــارات زن در مقــام مســئولیت قــرار می‌گــیرد و ملکـف اسـت تا از پرتگاه‌هـای فتنـه دوری کنـد و چـه بسا فتنه‌های خانمان‌ســوزی کــه تکنولــوژی امــروزی آن را بــرای مــردان و زنان فــراهم می‌کنــد حــال آن‌کــه در خانه‌های شان نشســته‌اند.
با ورود بشــقاب‌های ماهــوارهای مسـتـهجن، کــه هم‌چــون بشــقاب‌های پیتــزا شـکـل‌های گوناگــون از اغواگــری را ارائــه میدهــد، و هم‌چنین نظــام اینترنـت، تلفــن، چــت و دیگــر چیزهــایی کــه بــه همراه ایــن تکنولــوژی افسار گســیخته، پدیــد آمده‌انــد، چیــزی کــه نــه ســفر می‌طلبــد و نــه خــروج، بلکــه منطقــه فتنــه را در خانــه، بزرگتــر از منطقــه فتنــه در ســفر قــرار میدهــد.
بــه همین‌گونــه، زن و مــرد، در برابــر مســئولیت‌های شرعی و اجتماعـی خـود در یـک جایـگاه قـرار دارنـد و هـر دو ملکف اند تا آنچه الزام نیست از آن دوری کنند و آنچه الزام
اســت انجام دهند، و در ایـن شکـی نیسـت کـه این‌هــا مسـئولیت‌های مـردان تصمیم گیرنـده در عرصه‌هـای اقتصـادی، آمـوزش، اجتماعی و دیـنی نـیز اسـت، چـرا کـه آن‌هـا دقیق‌تریـن بخش از مســئولیت نگهــداری از عفــاف اجتماعــی را بــر دوش دارنــد؛ عفــتی کــه از برجســته‌ترین ویژگی‌هــای مشرق زمین و ریشه‌های دین است. ایـن، راه مؤکـد بـرای حفـظ انسـجام خانـواده و پـاک مـالی اسـت؛ چـیزی کـه جامعـه غـریب در گـرداب زندگـی مـادی و سـطحی آن را از دسـت داده اسـت.
برخی از علمای معاصر دیگر نیز با توجه به همین شرایط مثل: امنیت، وسایل نقلیه مدرن، فرودگاه‌ها، هواپیماها و … سفر زن بدون محرم را جایز دانسته‌اند، مشروط بر رعایت اصول دینی.
شیخ یوسف قرضاوی در کتاب دیدگاه‌های فقهی معاصر می‌گوید: «در سفرهایی که امنیت کامل برقرار است، مثل سفرهای هوایی امروز، زن می‌تواند بدون محرم سفر کند.»
او این امر را بر اساس سه شرط جواز می‌دهد:
۱.زن مورد اعتماد و عفیف باشد.
۲.امنیت کامل فراهم باشد.
۳. هدف سفر مشروع باشد (تحصیل، کار، حج، زیارت).
هم‌چنان می‌گوید که علت در حدیث عدم امنیت بوده و وقتی علت برطرف شود، حکم نیز قابل تخفیف است.
شیخ وهبه زحیلی فقیه بزرگ شافعی در کتاب «الفقه الاسلامی و أدلته» می‌نویسد: «اگر زن با گروهی امن، کاروان رسمی، یا وسایل امنی مانند هواپیما سفر کند، می‌تواند بدون محرم به حج برود.»
شیخ عبدالله بن بایه فقیه مالکی می‌گوید:
«با تغییر عرف، شرایط سفر امن‌تر شده، و لزوم محرم تابع امنیت و عرف است نه اطلاق حدیث.»
