سرنخ‌های فارسی‌ستیزی

دسته: تحلیل
نویسنده: ضیاءالحق مهرنوش
1403/12/20
2:07 ب.ظ
بازدید: 98

پایگاه خبری تحلیلی روایت : اصحاب دانش و دانایی، به‌ویژه زبان‌شناسان، به این باورند که زبان‌ها، در مسیر زندگانی خویش، به‌منظور پیش‌گیری از میرایی و نابودی، هم‌گامی بامدنیت و ماندگاری، ایجاب می‌نماید از سرچشمه‌هایی مورد حمایت و پشتیبانی قرار بگیرند. این سرنخ‌ها که نقش برجسته و به‌سزا در امر پویندگی و پایندگی زبان‌ها دارند، عبارتند از: پشتوانۀ مینوی و دنیایی(معنوی و مادی). به‌سخن نیکوتر، زبان‌ها در مسیرِ رشد، بالندگی و شکوفایی‌، در کنار پشتوانۀ فرهنگی و مردمی، به‌پشتوانۀ سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نیز نیاز دارند. در گذرگاه تاریخ، باتوجه به‌بذری که استعمار در سرزمین ما افشاند، زبان فارسی، از جانب دستگاه سیاسی مورد بی‌مهری قرار گرفته به‌مرور زمان پشتوانۀ سیاسی و اقتصادی نسبی راکه داشت، برای همیشه از دست داد.

پیش‌نگاشت
اصحاب دانش و دانایی، به‌ویژه زبان‌شناسان، به این باورند که زبان‌ها، در مسیر زندگانی خویش، به‌منظور پیش‌گیری از میرایی و نابودی، هم‌گامی بامدنیت و ماندگاری، ایجاب می‌نماید از سرچشمه‌هایی مورد حمایت و پشتیبانی قرار بگیرند. این سرنخ‌ها که نقش برجسته و به‌سزا در امر پویندگی و پایندگی زبان‌ها دارند، عبارتند از: پشتوانۀ مینوی و دنیایی(معنوی و مادی). به‌سخن نیکوتر، زبان‌ها در مسیرِ رشد، بالندگی و شکوفایی‌، در کنار پشتوانۀ فرهنگی و مردمی، به‌پشتوانۀ سیاسی، اقتصادی و اجتماعی نیز نیاز دارند. در گذرگاه تاریخ، باتوجه به‌بذری که استعمار در سرزمین ما افشاند، زبان فارسی، از جانب دستگاه سیاسی مورد بی‌مهری قرار گرفته به‌مرور زمان پشتوانۀ سیاسی و اقتصادی نسبی راکه داشت، برای همیشه از دست داد.
پژوهش‌ها و بررسی‌های انجام‌یافته پیرامون زبان فارسی نشان می‌دهد که در مسیر تاریخ، این زبان باچالش‌ها و مشکلات فراوان تاریخی دست به‌گریبان بوده است. این چالش‌ها، از تقابل و رویارویی با زبان عربی آغاز گردیده و تا امروز باچندین زبان، از جمله ترکی ـ مغولی، روسی، پشتو و در این اواخر، انگلیسی، تقابل داشته و در تمام این تقابل‌ها، به‌صورت نسبی موفق بوده است. این موفقیت ریشه و مایۀ فرهنگی و مردمی(معنوی) دارد.
از تاریخ نگاه‌ها تا نگاه‌های تاریخی
از نگاه تاریخی، زبان فارسی، زبان نگارش و رسمی کشور شمرده می‌شود، اما پس از جنگ جهانی دوم، نگاه نظام‌های سیاسی نسبت به‌زبان فارسی در کشور تغییر کرده که این تغییرِ موضع روی سیاست‌گذاری‌ و وحدت فرهنگی تاثیر گذاشته است. به‌روایت تاریخ، خشتِ آغازین فارسی‌ستیزی در سرزمینی که در سدۀ نوزدهم افغانستان نامگذاری شده، نخستین‌بار از جانب استعمار گذاشته شده است. به‌بیان دیگر، نگاهِ نیست‌انگاری که در برهه‌های مختلف زمانی، در گونه‌ها و صورت‌های رنگارنگ و متعدد نسبت به‌زبان فارسی نمود یافته، ریشه استعماری دارد. استعمار، هم‌چنان که دامن فراخ زبان فارسی را از شبه‌قارۀ هند و آسیای میانه برچید، در پی حذف و برچیدن همیشگی بساط فراگیر و پرگویندۀ زبان فارسی در افغانستان نیز بود؛ زیراکه استعمار و میراث‌خوران آن از پیوند ژرف، شگرف و پنهاوری که این زبان در ‌این حوزۀ کلان تمدنی ایجاد و مردم این منطقه را باهم پیوند می‌داد، نگرانی داشت.
این پیوندِ دیرینه، نیاکانی و فرهنگی، نور و روشنایی و پویندگی و پایندگی تولید می‌کرد. استعمار، این هیولای هزار صورت، از این پیوند فرهنگی ـ تاریخی یا به‌تعبیر شادروان عبدالقهار عاصی، از این «جغرافیای معنوی» و از این نور و روشنایی و دانایی و بینایی ریشه‌دار و پرمایه هراس عظیم داشت و آن را مایۀ درد سر قلمداد می‌کرد. امّا در سرزمین ما ـ بادرنظرداشت پایه‌های استوار و پایدار تاریخی، فرهنگی و مردمی زبان فارسی ـ این تفکر، باوجودی که تاثیراتی برجای گذاشته است، خوش‌بختانه برای فارسی‌ستیزان، نتیجۀ مطلوب در پی نداشته و ندارد.
مطالعه معرفتمدار دگردیسی‌ها ـ به‌ویژه تحولات سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ـ کشور نشان می‌دهد که زبان فارسی در این مرز و بوم، به‌ویژه پس از مرزبندی‌های سیاسی، از هیچ‌گونه حمایت سیاسی و اقتصادی برخوردار نبوده است. وضعیت زبان فارسی در کشور می‌نمایاند که در فرازهای مختلف تاریخی، نظام‌های سیاسی، برخورد و رفتار «متفاوت و ناهمسان» با این زبان داشته‌اند. یافته‌های پژوهندگان نشان می‌دهد که در مراحل مختلف زمانی، برخوردها با زبان فارسی، از «مرحلۀ برادرانه و آشتی‌جویانه، به‌مرحلۀ برتری‌جویانه و تقابل و سپس به‌مرحلۀ خصم و ستیز گذر کرده است.»
خوانش و ارزیابی موبه‌موی رویدادها برمی‌تابند که در برهه‌های زمانی، عناصر و شخصیت‌هایی عرض اندام نموده که هدف و برنامۀ نهایی‌شان، خلق مشکل و ستیز با زبان فارسی بوده است. به‌عبارت دیگر، در کنار برنامه‌های استعماری برای حذف زبان فارسی، مشکلاتی که در گذر زمان فراراه زبان فارسی خلق گردیده‌، با نام چندچهره درشت گره‌خورده‌ است.
1. محمود طرزی(۱۲۴۴- ۱۳۱۲ آفتابی)
تاریخ‌نگاران، محمود طرزی(۱۲۴۴- ۱۳۱۲ آفتابی) را بنیان‌گذار «سراج‌الاخبار» معرفی کرده‌اند. از همین رهگذر، نویسندگان و رویدادنگارها، او را «پدر مطبوعات افغانستان» می‌دانند(این گونه نام‌گذاری‌ها جای تامل و تفکر دارد، ولی در این نبشته مجال تامل نیست)؟! در میان فعالیت‌های طرزی در سراج‌الاخبار، در دیدگاه‌هایی که مطرح کرده است، بعدِ زبانی برهمه چربی می‌کند. طرزی که پیوند ژرف و ناگسستنی با دربار تنیده بوده، با الهام و الگوبرداری از پان‌ترکیسم، در تکاپوی «ملت‌سازی» با محوریت «افغان» بوده. محمود طرزی زیر تاثیر ناسیونالیسم اتاترکی، این عقیده را مطرح کرده که سرزمین افغانان، به‌زبان واحد افغانی نیاز دارد تا ملت «افغانی» در محور این زبان شکل بگیرد. در همین دوره، طرزی در یکی از مقاله‌هایش در «سراج‌الاخبار»، زبان فارسی را زبان «عاریتی» خوانده است.
از لابه‌لای جستارها و نوشته‌های طرزی برمی‌آید که به‌مسایل کلانِ میهنی نگاه «افغانی» داشته و در پی «افغانی‌سازی» تاریخ و فرهنگ سایر اقوام بوده. تغییر نام سراج‌الاخبار به‌سراج‌الاخبار افغانیه را از نخستین کوشش‌های وی در این زمینه می‌دانند. طرزی، دریافت و برداشت دقیق و عمیق از دیرینه‌سالی و جایگاه زبان فارسی در متن جامعه و مردم داشته. به‌همین دلیل، در اقدام بعدی، در پهلوی این که زبان افغانی(پشتو) را «جد زبان‌ها» خوانده، از تقویت زبان پشتو در برابر زبان فارسی سخن گفته است؛ طرحی که باوجود عدم موفقیت، هنوز هم پیگیری می‌شود. باهمۀ مشکلات و مصایبی که در این دوره سدِ راه زبان فارسی خلق گردیده، می‌توان این مرحله را «مرحلۀ برادرانه و آتشی‌جویانه» نامید.
2. سردار نعیم خان
سردار نعیم خان از چهره‌های نسبتاً مطرح خانوادۀ آل یحیا شمرده می‌شود. ارباب خرد و دانایی، در مورد تعصب و تنفر سردار نعیم نسبت به‌سایر گروه‌های اجتماعی و ‌زبان و ادب فارسی اتفاق نظر دارند. زمانی که این سردار به‌وزارت معارف رسیده، بذر تبعیض و تعصب نظام‌مند را نسبت به‌زبان فارسی در وزارت آموزش و پرورش کشور کاشته و به‌دستور این سردار، کتاب‌های‌ زبان فارسی از تحویل‌خانۀ معارف بیرون و در گلوی آتش افکنده شدند. به‌روایت رویدادنگارها، سردار دستور داده تا کتاب‌هایی که به‌زبان فارسی نوشته شده‌اند، در «پاکِ زرنگار»، مقابل وزارت معارف در کام آتش افکنده شوند تا فوران حرص و آز وی ته‌نشین شود. به‌روایت تاریخ، حتا تحریق انباری از کتاب در مورد زبان و ادبیات فارسی، عطشِ عظیم فزون‌خواهی و برتری‌طلبی این سردار را فروکش نکرده بوده است. کتاب‌سوزی دولت‌مردان افغانستان در دوره‌های مختلف زمانی، ذهن خواننده را به‌یاد کتاب‌خانۀ حسن صباح در قلعۀ الموت می‌اندازد؛ کتاب‌خانه‌یی که به‌دستور هلاکو، نصیب آتش گردید. سردار نعیم خان، در اقدام بعدی فرمان داده که در مناطق فارسی‌زبان، دانش‌آموزان اجازه فراگیری آموزش به‌زبان مادری‌شان را ندارند، باید تدریس به‌زبان افغانی که مراد زبان پشتو است، شود.
3. محمد گل مومند
تاریخ، یکی از شخصیت‌های فارسی‌ستیز دیگر، محمدگل مومند را معرفی کرده است. به‌روایت اسناد تاریخی، آقای مومند، از چهره‌های پرحاشیه، نفاق‌افکن، طراح و مدافع تبعیض نژادی و ستم‌وری در کشور دانسته می‌آید. این چهره که در دورۀ محمدنادرخان روی صحنه می‌آید، به‌عنوان «بازوی پرتوان» محمدنادرخان، در نهادهای کلیدی تعیین می‌شود تا «نظام‌نامۀ ناقلین» را عملی نماید.
اسناد بازمانده از دورۀ استبداد و اختناق محمدنادرخان نشان می‌دهد که محمدگل مومند، گرفتار بیماری درمان‌ناپذیر تبعیض و تعصب بوده. آنچه این چهره‌ را به‌موقف‌های مهم حکومتی می‌رسانده، همین اندیشه و تفکر فزون‌خواهی، نیست‌انگاری و حذف فرهنگ و تاریخ و زبان سایر اقوام، به‌ویژه زبان فارسی بوده که باعث می‌شده نهادهای پایه‌یی به‌وی سپرده شود. تاریخ، کارنامۀ تلخ و تاریک سیاسی، اجتماعی و فرهنگی آقای مومند را با شرمساری حکایت می‌کند. این دورۀ تاریخی، دورۀ فشار و اجبار و ریشه‌کن‌سازی بن‌مایه‌های فرهنگی و تاریخی خوانده شده است. برخورد و رفتار خشن، خصمانه، خشونت‌آمیز و هدفمندانۀ سردار نعیم و محمدگل خان مومند، نه تنها در برابر زبان و ادبیات فارسی، بل در برابر اقوام و باشندگان بومی کشور، دورۀ باروری و نهادینه شدگی نظریه‌ها و دیدگاه‌های محمود طرزی است.
در تاریخ کشور، از این مرحله، به‌عنوان دورۀ تقابل و تقویت زبان پشتو در برابر زبان فارسی یاد شده است. آنچه مایۀ درد و رنج انسان آزاده و وجدان‌ بیدار می‌شود، این است که این تقویت و تقابل زبانی در کشور، در پهلوی این که زمینۀ رشد و شکوفایی زبان پشتو را هموار نکرده، بل بیش‌تر از پیش، زبان و ادبیات پشتو را از نظر مردم انداخته است. چون این تلاش‌ها و تکاپوها، نه تنها ریشه و مایه نداشته و از روی آگاهی نبوده، بل با الهام از استعمار، الگوبرداری و تقلید خشک و خالی بوده است. در ضمن، باوجودی که محمود طرزی از تقویت زبان پشتو سخن گفته بوده، ولی عملکردها وارونۀ آن است. مخالفان زبان فارسی، به‌جای تقویت زبان پشتو، به‌حذف و جابه‌جایی پرداختند. به‌همین دلیل، تلاش‌های مکرری که صورت گرفته و می‌گیرد، نتیجۀ قناعت‌بخش در پی نداشته است. چون فارسی‌ستیزان و مدافعان زبان پشتو، به‌جای تحقیق و تولید به‌زبان پشتو، دنبال حذف زبان فارسی بودند و هستند. چون می‌اندیشیدن که حذف زبان فارسی زمینه رشد و بالندگی زبان پشتو را فراهم می‌نماید.
دورۀ اول حکومت طالبان(۱۳۷۵- ۱۳۸۰)
تاریخ سرزمین ما، نه تاریخ انسانی است و نه تاریخ معرفتمند؛ تاریخ خشونت، تاریخ نفرت، تاریخ جعل و جهل، تاریخ تزویر و ریا، تاریخ تقلب، تاریخ فخرفروشی‌، تاریخ کشتارهای سازمان‌یافته، تاریخ جنایت‌های وحشتاک، تاریخ حذف، تاریخ نیست‌انگاری، تاریخ کورسازی و تاریخ جبر و ستم است. تاریخ این کهن بوم و بر، تاریخ ستم‌وری، تاریخ استبدادگری، تاریخ مظلومی و بی‌چارگی انسان، تاریخ اشک و آه تهی‌دستان و مظلومان، تاریخ دود و خون و باورت و نفرت و انزجار و انفجار و دهشت و وحشت است. تاریخ این سرزمین، تاریخ نابودسازی فرهنگ و تاریخ، تاریخ کتاب‌سوزی، تاریخ تحریق مکتب، تاریخ انتحار دانشگاه، تاریخ زندانی‌سازی دانش و آگاهی و تاریخ محروم‌نمایی انسان از حقوق اساسی‌اش است. طالبان در متن همین تاریخ متولد و بزرگ شده‌اند. از همین تاریخ درس و نقشه راه گرفته‌اند. در واقع، طالبان، صورت واقعی خشونت و نفرتی که در کتاب‌های تاریخ از آن‌ها سخن گفته شده است، هستند. بنابراین، در دورۀ زمامداری طالبان، خشونت، حذف و نیست‌اندیشی معنامندتر از سایر دوره‌ها است.
دورۀ اول امارت اسلامی(۱۳۷۵- ۱۳۸۰)، تاریک‌ترین، منجمدترین و بدترین مرحلۀ تاریخی برای زبان و ادبیات فارسی خوانده شده است. ارباب تاریخ و برخی از پژوهشگران، از جمله حسن فضایلی، در کتاب « تأثیر نظام‎های سیاسی و اجتماعی افغانستان بر ادبیات دری»(کابل، ۱۳۸۳)، دورۀ نخست طالبان را دورۀ «مرگ فرهنگ و ادب فارسی در داخل افغانستان» خوانده‌ است.
روایت طالبان برای افغانستان، نسخۀ تکامل‌یافتۀ محمود طرزی، عبدالرحمان‌خان، محمدنادرخان، سردار تعیم خان، محمدگل‌ مومند و سایر مومندهایی است که ذهن و ضمیرشان درگیر مسئلۀ نابودی و حذف سایرین است. آتش‌افروزان تفرقه سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که چشم‌های‌شان را به‌روی حقیقت بسته بودند، هیچگاه به این نیدیشیدند که این سرزمین، بودگاه اقلیت‌های اجتماعی است و تفکر نیست‌انگار، برکنار از این که کارساز نمی‌شود، شکاف‌ها و کشیدگی‌های اجتماعی و فرهنگی را بیش‌تر می‌کند.
در دورۀ نخست زمامداری‌ طالبان، زبان فارسی در نهادهای دولتی ممنوع و حاشیه‌نشین ‌گردید. در مسایل آموزشی، زبان پشتو جای زبان فارسی را گرفت. زبان تعدادی از روزنامه‌ها، از جمله انیس از فارسی به‌پشتو تغییر کرد. کتاب‌های کانون حکیم ناصر خسرو بلخی، ابراهیم‌وار در دل‌آتش انداخته شد. کتاب‌خانۀ هرات تاراج و برای مدتی، کتاب‌خانۀ قندهار به‌روی اهل کتاب و مطالعه و دانایی، مسدود گردید.
نظام جمهوری(۱۳۸۱- ۱۴۰۰)
مسایل زبانی در نظام جمهوری هم مطرح بود. در نظام جمهوری، باوجود فرصت‌های فراوانی که برای بازسازی و نوسازی وجود داشت، آن دوره نیز، بیماران ذهنی و عصبی خود را داشت. در نظام جمهوری، باوجودی آزادی و تاثیرات بیدارگرایانه‌یی که مطبوعات و رسانه‌ها داشت، در تعدادی از نهادها، به‌ویژه نهادهای کلیدی، نامه‌نگاری به‌زبان پشتو شده بود. تعدادی از استادان دانشگاه، به اجبار، برای دانش‌جویانی که از مناطق فارسی‌زبان آمده بودند، جزوه‌های درسی را به‌زبان پشتو ترتیب و توزیع می‌کردند. تعدادی از چهره‌هایی که در برخی از نهادهای پایه‌یی فعالیت می‌کردند، نامه‌هایی راکه به‌زبان فارسی تحریر یافته بودند، باتمسخر تحویل می‌گرفتند، ولی باهمۀ این‌ها، فضا نسبتاً باز بود و دامن‌زدن به‌مسایل زبانی، در اسرع وقت رسانه‌یی می‌شد.
نظام جمهوری ـ بادرنظرداشت ماهیت دموکراتیکش ـ ایجاب می‌کرد پاسخ‌گوی نیازها و خواسته‌های شهروندان باشد، ولی برعکس، قانون تحصیلات عالی، سال‌های سال روی میز نمایندگان ماند تا بلاخره در سال‌های پسین به‌تصویب رسید. استاد عین‌الدین نصر ـ نام و یادش جاوید باد ـ یکی از استادان برجستۀ دانشکدۀ زبان و ادبیات فارسی‌دری که مدرک‌ کارشناسی ارشد از رشتۀ زبان‌شناسی از امریکا داشت، یکی از قربانیان مسایل زبانی در افغانستان بود. در دورۀ حامدکرزی، وزیر اطلاعات و فرهنگ، آقای عبدالکریم خرم، تلاش نمود تا نام «نگارستان ملی» را به‌«گالری» که واژۀ انگلیسی است، تبدیل نماید. به‌روایت همکاران آقای خرم، در زمان تصدی ایشان، حتا خبرها و گزارش‌های فرهنگی سانسور می‌گردید و بدون اجازه و بازنگری وی نشر نمی‌شد. آقای عبدالباری جهانی، وزیر دیگر اطلاعات و فرهنگ، تعدادی از کتاب‌هایی راکه پیرامون زبان و ادب فارسی و داشته‌های تاریخی و فرهنگی نگاشته آمده بودند، ممنوع اعلان کرد.
از اداره امور زیر رهبری محمداشرف غنی، نامه‌یی بیرون آمد که در آن واژه‌های دانشگاه و دانشکده و بیمارستان و نگارستان و…، بیگانه خوانده شده بودند و از اصحاب دانشگاه خواسته شده بود که از استفاده این واژگان در نگارش مقاله‌ها و کتاب‌های علمی خویش خودداری نمایند. در همین دوره، در یکی از نهاده، مخالفان زبان فارسی، زبان نامه‌های اداری و تحلیل‌های سیاسی و امنیتی را از فارسی به‌پشتو تغییر دادند. زمانی که رییس اداره متوجه مشکلات و نارسایی‌ها در متن نامه‌ها و تحلیل‌های سیاسی و امنیتی گردیده بود، به آن‌ها گفته بود: اول زبان پشتو را به‌درستی بیاموزید، بعداً نامه‌ها و تحلیل‌های سیاسی و امنیتی را به‌زبان پشتو بنگارید. تا زمان فراگیری درست و بی‌قص زبان پشتو، از زبان فارسی استفاده نمایید. روی همین دلیل، در همان نهاد، برنامه‌ آموزش زبان پشتو روی دست گرفته شد.
به‌عقیده برخی از نویسندگان حوزۀ زبان و ادب فارسی، از جمله شاه‌محمود جعفری(مقالۀ «بررسی وضعیت زبان فارسی در نظام‌های سیاسی افغانستان (از سال ۱۱۲۵ خورشیدی تاکنون») و محمدکاظم کاظمی(کتاب « همزبانی و بی‌زبانی»)، «در دو دوره نظام جهموری، [آقایان] «کرزی» و «غنی»، نیز زبان فارسی وضعیت مناسب و مطلوبی نداشت. در این دو دوره که از سال ۱۳۸۰ آفتابی آغاز و تا اوایل ۱۴۰۰ خورشیدی ادامه می‌یابد، زبان فارسی همچنان رسمیّت خود را در قانون اساسی حفظ می‌کند. با اینکه آزادی‌های مدنی و آزادی مطبوعات و رسانه‌ها، زمینه تکثّر فرهنگی و رسانه‌یی را در جامعه فراهم می‌نماید، اما باز هم زبان فارسی با تهدیدات آشکاری مواجه می‌شود. واژگان انگلیسی بیش از هر زمان دیگر در این زبان راه می‌یابد. مؤسسات خارجی و ارگان‌های رسمی برای استخدام کارمندان، دانستن زبان انگلیسی را شرط قرار می‌دهند. نهادهای علمی مثل «اکادمی علوم افغانستان» که متصدی اصلی اندیشه و زبان است، در اختیار گروه قومی خاص قرار می‌گیرد. اختلاف فارسی و دری، فارسی و پشتو به‌شدت دامن زده می‌شود. در رأس رسانه‌های صوتی، تصویری و چاپی کسانی قرار می‌گیرند که هیچ‌گونه آشنایی لازم با زبان و ادبیات فارسی ندارند. حامیان اقتصادی زبان پشتو، با نشر جراید و مجلات گوناگون، به‌حمایت از این زبان می‌پردازند. در کل، «زبان فارسی افغانستان اکنون بیش از هروقت دیگر در معرض تأثیر زبان‌های دیگر قرار گرفته است. عربی، ترکی، انگلیسی، روسی، پشتو و اردو. بنابر نشیب و فرازهای سیاسی این منطقه در این قرن‌ها، بر فارسی رایج در این کشور اثر گذاشته‌اند و هیچ نهاد رسمی‌یی در پی پالایش این زبان برنیامده است.»
دورۀ دوم طالبان(۲۴ اسد ۱۴۰۰)
نظامِ فکری طالبان اسلام باتکیه برفرهنگ «پشتو‌ن‌ولی» است. در نظام اندیشگانی طالبانی، سازگاری، تفاهم، هم‌دیگرپذیری، هم‌گرایی، تساهل، مدارا، دانایی و آگاهی، شرافت و کرامت انسانی جایگاه ندارد. زبان طالبان، زبان زور، خشم، خشونت، زبان کشتار، زبان کینه و کدورت است. رفتار طالبان با زنان که بخشی از اجتماع انسانی را تشکیل می‌دهند، کارمندان ملکی و نظامی پیشین، ترویج تعصب و تبعیض سازمان‌یافته و محروم‌سازی یک‌بدنه جامعه از حق آموزش، بازتابگر روش فکری این گروه است. در پهلوی آنچه گفته ‌آمد، به‌نظر می‌آید یک‌جماعت همیشه در سنگر دیگر هم برای طالبان نسخه می‌پیچیند. یعنی تعدادی از مریضان نژادی دیگر نیز، دیدگاه‌ها و نظریات نیست‌انگاری‌شان را از طریق طالبان تطبیق می‌نمایند.
طالبان، از رهگذر سیاسی و فرهنگی، شباهت‌هایی با برخی از حُکام مستبد و خودخواه گذشته دارند. جز سلطه و هژمونی برتری‌خواهانۀ نژادی و تباری و فرهنگی، برنامۀ دیگر ندارند. نگاه فرهنگی و تاریخی این گروه، نگاه نیست‌انگار و برتری‌طلبانه است. برخورد و رفتار طالبان با زبان و ادب فارسی، از همین‌ نگرش سرچشمه می‌گیرد. اگرچه این برخورد ـ هم‌چنان که در بالا گفته آمد ـ هیچگاه به‌سود زبان و فرهنگ پشتو نبوده و نیست، ولی متوجه عواقب و پیامدهای زیان‌بار این مسئله نشده‌اند. برخوردها و رفتارهای تبعیض‌آمیز و نیست‌انگار طالبان پیرامون زبان و ادب فارسی، روشن‌تر از آفتاب می‌نماید؛ به‌تعبیر حضرت مولانا، «آفتاب آمد دلیل آفتاب.»
پیامد
هریک از زبان‌های بشری، از ظرافت‌ها و توانایی‌های ویژه‌یی برخوردارند. کشف این ظرافت‌های زبانی و استفاده بهینه از آن‌ها، بستگی به‌دانش، تخصص و مهارت گویندگان زبان‌ها دارد. تاریخ، هم‌چنان که از مرگ و میر انسان‌ها سخن می‌گوید، از مرگ و میر زبان‌ها نیز سخن گفته است. بنابراین، در مقاطع مختلف زمانی‌، زبان‌ها نیز در معرض تهدید و میرایی جدی قرار می‌گیرند.
طرزی، آگاهانه و از روی دریافت ژرفی که از مرگ و میر زبان‌ها در درازنای تاریخ زیستی انسان‌ها داشت، مسئلۀ تقویت زبان پشتو را مطرح و در اولویت قرار داده بود. طرزی، زبان فارسی را بیگانه خوانده و از تقویت زبان پشتو سخن گفته بود. درخت بدفهمی که در مورد زبان‌ها در کشور بزرگ و بارور گردید، از همین نگرش سرچشمه می‌گیرد. طرح طرزی، طرح تقابلی بود؛ یعنی از تقویت زبان پشتو در برابر زبان فارسی سخن گفته بود. نگاه طرزی که در درازنای تاریخ پیگیری گردیده است، نه تنها زمینه‌ساز رشد زبان پشتو نگردیده که مسئلۀ زبانی را فربه‌تر کرده است. پیروان طرزی، بدون این که متوجه پیامدهای زیانبار این تفکر شوند، هنوز هم از آن حمایت و آن را دنبال می‌نماید. این جماعت نمی‌دانند که «سخت‌گیری و تعصب» از نشانه‌های «خامی» است.