‏زیست سیاسی انسان افغانستانی میان کنشگری و بی‌تفاوتی

دسته: تحلیل
نویسنده: کاوه احسان
1404/01/17
10:54 ق.ظ
بازدید: 26

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در تاریخ معاصر افغانستان، دهه دموکراسی نقطه عطفی برای ورود مردم به عرصه کنشگری سیاسی بود. برای نخستین بار، انسان افغانستانی از لاک بی‌تفاوتی خود بیرون می‌آمد و به مثابه کنشگری مطالبه‌گر در میدان سیاست ظاهر می‌شد. این دوره، که با اصلاحات حد اقلی سیاسی و اجتماعی همراه بود، زمینه‌ساز خلق یک سرمایه اجتماعی‌سیاسی شد که دیگر نسبت به سرنوشت خود بی‌تفاوت نبود. و سه دهه بحران انقلابی‌ هم به نهوی در ساخت این سرمایه نقش بازی کرد و اما در جریان پروژه جمهوری با مداخلات خارجی و تقلب‌های داخلی، این سرمایه تضعیف شد و مردم را دوباره به انزوا و بی‌تفاوتی کشاند. در این جا، با استفاده از مفاهیم زیست سیاسی، فضای عمومی، و کنش سیاسی، در نظریه هانا ارنت این تجربه را تحلیل می‌کنیم.

در تاریخ معاصر افغانستان، دهه دموکراسی نقطه عطفی برای ورود مردم به عرصه کنشگری سیاسی بود. برای نخستین بار، انسان افغانستانی از لاک بی‌تفاوتی خود بیرون می‌آمد و به مثابه کنشگری مطالبه‌گر در میدان سیاست ظاهر می‌شد. این دوره، که با اصلاحات حد اقلی سیاسی و اجتماعی همراه بود، زمینه‌ساز خلق یک سرمایه اجتماعی‌سیاسی شد که دیگر نسبت به سرنوشت خود بی‌تفاوت نبود. و سه دهه بحران انقلابی‌ هم به نهوی در ساخت این سرمایه نقش بازی کرد و اما در جریان پروژه جمهوری با مداخلات خارجی و تقلب‌های داخلی، این سرمایه تضعیف شد و مردم را دوباره به انزوا و بی‌تفاوتی کشاند. در این جا، با استفاده از مفاهیم زیست سیاسی، فضای عمومی، و کنش سیاسی، در نظریه هانا ارنت این تجربه را تحلیل می‌کنیم.

برای اولین بار در تاریخ معاصر افغانستان با اصلاحات دهه دموکراسی بود که انسان افغانستانی به مثابه کنشگر سیاسی پا به میدان مطالبه‌گری سیاسی گذاشت و از لاک بی‌تفاوتی خود بیرون آمد. از منظر هانا آرنت، می‌توان آن را تولد یک زیست سیاسی نامید. آرنت زیست سیاسی را عرصه‌ای می‌داند که انسان از طریق کنش و گفتار، خود را در برابر دیگران آشکار می‌کند و از این طریق، آزادی و هویت جمعی را تجربه می‌کند. دهه دموکراسی در افغانستان، با اصلاحاتی که فضای عمومی را گشود، این امکان را فراهم کرد، تا انسان افغانستانی، که یش از آن در انفعال و بی‌تفاوتی محصور بود، حالا دیگر نه تنها می‌بیند و می‌شنود، بلکه دیده و شنیده می‌شود. این ظهور به قول آرنت، نیازمند فضایی است که تکثر و آزادی را پاس داشته شود، فضایی که در آن افراد بتوان از طریق عمل، سرنوشت خود را رقم زد. این کنشگری سیاسی به سه دهه بحران و انقلابی‌گری انجامید که در پی آن یک سرمایه اجتماعی‌سیاسی خلق شد که دیگر در باره سرنوشت خود بی‌تفاوت نبودند.کنش جمعی سه دهه بحران، از کودتای داود خان تا اشغال شوروی و جنگ داخلی و طالبان، فضای عمومی را به میدان خشونت بدل کرد و خشونت فضای عمومی را رو به نابود برد. در این دوره، کنشگری سیاسی که در دهه دموکراسی آغاز شده بود، به مقاومت مسلحانه و انقلابی‌گری فروکاست؛ نوعی کنش که اگرچه ریشه در مطالبه‌گری داشت، اما از جنس کنش آرنتی نبود، زیرا فاقد گفت‌وگو و تکثر بود. این سرمایه، از منظر فلسفه سیاسی، می‌تواند به معنای بقای یک ظرفیت پنهان باشد؛ این آگاهی جمعی که حتی در دل بحران، از بی‌تفاوتی کامل فاصله گرفت و خواست تعیین سرنوشت را زنده نگه داشت. بارزترین نمود این سرمایه اجتماعی را در دو دور انتخابات اول پس از ۲۰۰۰ شاهد بودیم. انتخابات ۲۰۰۴ و ۲۰۰۹، لحظه‌ای را به نمایش می‌گذاشت که فضای عمومی بار دیگر گشوده شده بود و شور اجتماعی موج میزد.

همچنین بخوانید: طالبان قصد دارد اردوگاه‌های موقت مهاجران را به محلات سکونت دایمی تبدیل کند

از دید آرنت، انتخابات می‌توانست تجلی قدرت به معنای واقعی باشد. جایی که مردم از طریق کنش جمعی سرنوشت خود را می‌سازند، و مشارکت بالا در این انتخابات، گواهی بر این بود که سرمایه اجتماعی‌سیاسی شکل‌گرفته در سه دهه‌، هنوز زنده است. اما در پی مداخلات خارجی و تقلب‌های داخلی رفته‌رفته جامعه با ناامید از تعیین سرنوشت مواجه شد و دوباره ا از ساحت کنشگری اجتماعی‌سیاسی بیرون رفت و بی‌تفاوتی در قبال سرنوشت سیاسی بار دیگر جای کنشگری را گرفت. اینجاست که ما شاهد یک تراژدی برای جامعه افغانستان هستیم. آرنت هشدار می‌دهد که فضای عمومی وقتی از مشروعیت تهی شود یا تحت سلطه قدرت‌های خارجی و فساد داخلی قرار گیرد، به جای آنکه بستر آزادی باشد، به قفسی برای انسان تبدیل می‌شود. مداخلات خارجی و تقلب، اعتماد را از میان برد و کنشگری را به انفعال بازگرداند. این بازگشت به بی‌تفاوتی، نه یک انتخاب آگاهانه، بلکه نتیجه یک فروپاشی وجودی بود؛ انسان افغانستانی از امکان ظهور در سیاست جهان محروم شد و خاکستری بودن را برگزید.اگر عمیق تر بخواهیم نگاه کنیم باید به این پرسش پاسخ دهیم، چه چیزی کنشگری سیاسی را پایدار می‌کند؟ آرنت پاسخ می‌دهد که پایداری کنشگری به سلامت فضای عمومی وابسته است. به نظر می‌آمد در دهه دموکراسی، این فضا در حال شکل گیری است و جامعه از بی‌تفاوتی به کنشگری می‌رسد. در سه دهه بحران، این فضا مخدوش بود، و اما سرمایه‌ای تازه‌ی را هم پدید آورد. پس از ۲۰۰۰، گمان می‌شد که این فضا باز سازی شود و امید زیادی بر فرایند جدید بود، اما با ناامیدی پایان یافت. و دوباره انسان افغانستانی خاکستری شد و به مثابه انسانی شد که از فضای عمومی تبعید شده؛ هم به معنای جغرافیایی، هم به معنای وجودی. به نظر می رسد او دیگر نه کنش می‌کند و نه به کنشگری باور دارد، زیرا جهانی که در آن زیست می‌کند، امکان ظهور را از او سلب کرده است.
با این حال، سرمایه اجتماعی‌سیاسی که از آن سخن گفته‌شد، به طور کامل محو نشده است. لحظات بحرانی تاریخ همواره به مثابه شک بیداری برای جامعه، عمل میکند و حیات تازه بر آن می‌بخشد. بحران ها همیشه مقدمه‌ی برای توانایی انسان در آغاز نو بوده است. اما این آغاز در برابر موانع عظیم قرار دارد: سلطه خارجی، استبداد داخلی، فساد ، و زخم‌های تاریخی. از منظر فلسفه‌ سیاسی، بی‌تفاوتی کنونی نه پایان راه، بلکه یک تعلیق است؛ تعلیقی میان امکان کنش و واقعیت انزوا. برای رهایی از این تعلیق، نیاز به بازسازی فضایی است که نه تنها باز باشد، بلکه از سلطه و فساد آزاد بماند. این بازسازی، فراتر از نهادها به بازاندیشی در اعتماد و هویت جمعی نیاز دارد. انسان مسئول و کنشگر تعهد به خلق چنین فضایی دارد فضایی که انسان را از خاکستری بودن به سوی زیست سیاسی بازگرداند، این انسان همواره در مواجهه میان آزادی و بی‌تفاوتی‌ست و این مواجهه است که به تاریخ رنگ می بخشد.

همچنین بخوانید: نخست‌وزیر موقت پاکستان: دیورند مرز بین‌المللی میان پاکستان و افغانستان است

نوشته های مرتبط :