زندگی در عرفان خراسان؛ آنچه از بایزید میتوان آموخت

دسته: تحلیل
نویسنده: کیان نیا
1404/01/20
8:49 ق.ظ
بازدید: 21

پایگاه خبری تحلیلی روایت : آخر میدان دیگران در عرفان اول میدان این خراسانی است. -جنید بغدادی در مورد بایزید بسطامی عرفان را نگاه هنری به الهیات تعریف کرده اند و آنگونه که محمد رضا شفیعی کدکنی در مقدمه کتاب گرانبهای زبان شعر در نثر صوفیه میگوید: «اگر به گونه مفروضی جمعی بیایند و مذهبی جدید اختراع کنند پس از مدتی پیروان آن دین خود به خود به دو گروه تقسیم میشوند: آنان که این دین را با نگاهی جمال شناسانه و هنری مینگرند و آنها که چنین نگاهی نسبت به این دین ندارند. گروه اول عارفان این دین جدید خواهند بود.»

آخر میدان دیگران در عرفان اول میدان این خراسانی است.
-جنید بغدادی در مورد بایزید بسطامی
عرفان را نگاه هنری به الهیات تعریف کرده اند و آنگونه که محمد رضا شفیعی کدکنی در مقدمه کتاب گرانبهای زبان شعر در نثر صوفیه میگوید:
«اگر به گونه مفروضی جمعی بیایند و مذهبی جدید اختراع کنند پس از مدتی پیروان آن دین خود به خود به دو گروه تقسیم میشوند: آنان که این دین را با نگاهی جمال شناسانه و هنری مینگرند و آنها که چنین نگاهی نسبت به این دین ندارند. گروه اول عارفان این دین جدید خواهند بود.»
بنا بر این حوزه عرفان حوزه زیبایی شناسی دینی است.
عرفان اسلامی نیز همانند هر چیزی دیگری مراحلی دارد و از همان بدو پیدایش و ظهور دین اسلام سرچشمه میگیرد، در قرون نخستین به زهد خشک و طاعت و عبادت فراوان و حفظ ظاهر شریعت در سخت ترین شکل آن خلاصه میشود و سپس با گذشت زمان چهره های در این عرصه به میدان می آیند که این رنگ را به مرور تغییر میدهند و جنبه هنری و زیبایی شناسانه به عرفان میدهند البته در قرون نخستین این مفهموم بسیار کمرنگ تر است و مثلا در عمل معروف کرخی از نخستین چهره های عرفان در قرن دوم هجری که گویا روزه داشت و از کناره ای می‌گذشت و وقتی صدای سقایی را شنید که می‌گفت خدا رحمت کند کسی را که آب بنوشد از او آب گرفته نوشید، گفتند نه که روزه دار بودی گفت آری لیکن به دعا رغبت کردم.
در این میان سری سقطی و ابراهیم ادهم و دیگران نیز هستند و تنها فردی که در این قرن از عشق به خداوند که بعدها مبنای عرفان اسلامی قرار گرفت سخن گفت رابعه عدویه زنی پارسا و نامدار است در سخنانی که از او در تذکره الاولیای عطار و در کتابهای قبل از تذکره الاولیا آمده است این موضوع به وضوح مشخص است اما در قرون بعدی یعنی قرن سوم و چهارم تصوف و عرفان اسلامی به دوره پختگی خود می‌رسد یعنی در این دوره است که میتوان چیزی که عرفان مینامیم را با تمامی زوایا و ابعاد آن در شخصیت های بایزید بسطامی و حلاج و جنید و ذوالنون مصری و شبلی و دیگران جستجو کرد.
در این دوره عرفان ناخواسته شاخه بندی میشود و در دو مرکز مهم آن یعنی خراسان و عراق دو شیوه جداگانه رشد میکند که صُحو و سُکر نامیده میشوند
سکریه طریقه ای است که بایزید بسطامی بنا مینهد و این امر به سوی ابوسعید ابوالخیر و ابوالحسن خرقانی و خواجه عبدالله انصاری و دیگران به پیش می‌رود و در آن سو نیز پیروان طریقه صحو دور جُنید به عنوان پیشوای خود جمع میشوند و ذوالنون مصری و دیگران نیز از این مسیر پیروی میکنند.
سکریه بیشتر به مبانی ظاهری شریعت بویژه آن مسایلی که در قرآن نیامده و از سوی علمای بعدی تعیین و تعریف شده اند اهتمام نمی ورزند و از سوی متشرعین به بد دینی معروف میشوند اما پیروان صحو اهتمام به ظاهر شریعت را بر خود لازم میدانند.
فراتر از مسأله شریعت مسایلی دیگری نیز هستند که توانسته اند عرفانی که بایزید پایه گذار آن است و چهره قدیس آن در طول قرن‌ها شمرده میشود باعث پایداری و رشد این شاخه و روش در خراسان و باقی ماندن آن تا امروز را تضمین کنند اما در عراق این قضیه چندان به خوشی پیش نمی‌رود و همان است که میبینیم عرفان عراق پس از قرون چهار و پنج کمتر طرفدار دارد.
یکی از موضوعات در این تفاوت‌ها توجه به انسان و زندگی در عرفان خراسان است.
تلاش برای همزیستی با مردم و تشویق مردمان به زندگی کردن و حفظ اخلاقیات و برحذر داشتن از عبادت های اضافه و گوشه نشینی و در کنار آن مخالفت با زاهدان و متشرعین و علمایی که ظاهر شریعت را تبلیغ می‌کنند خود به پایداری و رشد منجر شده است.
در حالیکه در طرف دیگر در عرفان عراق به چهره ای مثل سهل تستری (که جنید شاگرد و خواهرزاده اوست) میرسیم که حتی غذا خوردن را نیز نادرست میداند و شاگردان خود را تشویق میکند که اگر ممکن است در شبانه روز فقط یکبار آنهم مقدار بسیار اندک غذا بخورند و با مردم ننشینند و جز خدا هیچ کس دیگر را حتی نبینند، در رساله ای که از حلاج با نام طومار حیرت باقی مانده است این موضوع به وضوح بیان شده است زیرا حلاج مدتی شاگرد سهل بود ولی نتوانست تحمل کند و آن مشقت ها را بپذیرد و او را ترک کرد.
این قضیه را در خراسان به شکلی دیگر و برعکس داریم که من به بررسی نوع نگاه بایزید به عنوان پیشوای عرفان خراسان نسبت به زندگی پرداخته ام
آورده اند که ذوالنون مصری عارف بزرگ جریان عرفانی عراق به بایزید پیام فرستاد که تا چند شبها را میخوابی برخیز که کاروان گذشت، منظورش این بود که بجای خوابیدن شبها را مثل ما تا صبح عبادت کن تا نجات یابی بایزید در پاسخ گفته بود مرد تمام آن باشد که همه شب خفته بود و چون بامداد بر خیزد پیش از نزول کاروان به منزل فرود آمده باشد.
یعنی نیاز به آنهمه عبادت نیست.
بایزید بیشتر توجه به مردم را وسیله قرب به خداوند می‌دانست تا عبادت های اضافه و ریاضت هایی که انسان را در نظر دیگران عابد و زاهد جلوه دهد.
در کتاب النور سهلگی نیز آمده است که ذوالنون مصری سجاده ای نزد بایزید فرستاد بایزید آن سجاده را باز پس فرستاد و گفت میخواهم چه کنم مرا متکایی فرست که بر آن تکیه زنم.
ذوالنون با فرستادن سجاده گویا خواسته است به وی بفهماند که نماز بیشتر بخوان و بایزید با پس فرستادن آن و خواسته تکیه فهمانده است که بجای نماز خواندن لحظاتی با خود بنشین…
در مقابل مثلاً جنید میگوید من اگر هزار سال بِزِیَم از اعمال یک ذره کم نکنم مگر که مرا از آن بازدارند.
و هدف بر آن دارد که همین زهد و عبادات بی اندازه خود را نخواهم کاست.
و در جای دیگری آمده که جنید گفته است: تا بدانستم که «ان الکلام لفی الفؤاد» سی ساله نماز قضا کردم
که خود نشانگر توجه ویژه‌ی وی به زهد است…
چنین داستانها و سخنان در زندگی جنید و بایزید فراوان است در جای دیگر در تذکره الاولیای عطار آمده است:
وقتی از او [بایزید] پرسیدند که بر آب توانی رفت؟ گفت چوب نیز بر آب رود.
گفتند در هوا توانی رفت گفت مرغ نیز در هوا میرود…گفتند پس کار مردان و عارفان چیست؟ گفت: آنان که دل در کس نبندند جز خدای و نخواهند جز خدای و با مردمان نیکی کنند و محشور باشند از برای خدای.
این نشان میدهد که او توجه ویژه ای به زندگی در میان مردم و بی توجهی به گوشه نشینی دارد.
بجای اینکه بر آب بروید بیایید و در میان مردم باشید و با آنان نیکی کنید.
در کنار آن مطابق به آنچه در کتاب النور سهلگی که محمد رضا شفیعی کدکنی به فارسی بنام دفتر روشنایی ترجمه و نشر کرده است و همچنین در تذکره الاولیای عطار و آثاری از قبیل اللمع فی التصوف ابو نصر سراج و باقی آثار آمده است نشان میدهد که بایزید زمین های کشاورزی فراوانی داشته است و در آمد حاصل از آن را برای خود و اطرافیان و مردم بسطام هزینه می‌کرده است و برنامه هایی چون قیام بر ضد طلا را که برخی عارفان در همین قرن‌ها در بغداد شکل دادند و شکست خوردند نمی پسندیده و چنان اندیشه های عجیب و غریب نداشته است و گویا گاهی برای سفر پول فراوانی نیز با خود همراه می‌برده است که در تقابل با اندیشه هایی است که حول محور عرفان عراق میگردد…
بایزید بسطامی و داستان های او در برخورد با مردمان غیر مسلمان را در جای دیگر ذکر کرده و به آن اشاره کرده ام.
اما در مورد بایزید یک موضوع دیگر نیز باید بررسی شود، و آن جایگاه او در نظام قلندریه در تصوف است
قلندریه که برآمده از میان طریقه ملامتیه است تاکید بر تابو شکنی دارد و در ملامتیه افرادی که در عرفان در جایگاه برجسته ای بوده اند معمولا تلاش می‌کرده‌اند تا خود را نه چنان نشان دهند که برعکس همانند مردمان فقیر و گدا لباس می‌پوشیدند و خود را از هیچ کس برتر نمی شمردند و داستانی از بایزید و توصیه او نیز در این باره در نوشته های متعدد قدما آمده است.
اما قلندریه کسانی دیگر اند آنان تابو شکنی میکنند یعنی وقتی توصیه دین داران به آن است که ریش بگذارید اینان ریش خود را می‌تراشند و وقتی توصیه به پوشیدن عمامه است آنان عمامه را رها کرده و سر های خود را می‌تراشیده اند با پوشش مرسوم صوفیان و اهل علم مخالفت کرده و پوشش متفاوتی اختیار کرده اند و در میان این نظام و پیروان آن مهمترین چهره بایزید بسطامی به عنوان یک قدیس و پیشوای آنان مطرح است، هرچند از بایزید پوششی شبیه به آنان نقل نشده است ولی از اندیشه های او نسبت به تابو شکنی این طایفه بسیار استفاده کرده اند.
در قلندریه چهره ای دیگر به این پیمانه مطرح نیست و اتکای آنان به اندیشه آزادی گرایانه بایزید تابو شکنی های اوست و وابستگان این طریقه خود را پیروان بایزید میدانند.
برای معلومات بیشتر این قضیه اگر به کتاب قلندریه در تاریخ مراجعه شود بهتر است.
آنگونه که بیان شد بر خلاف زهد نخستین و سپس عرفان عراق و جنید، در عرفان خراسان زندگی محوریت دارد و انسان عارف باید به خود و همراهان و جامعه خود توجه بیشتری نسبت به عبادات نافله داشته باشد و اخلاق نیک و برخورد خوب است که جایگاه وی در عرفان را مشخص می‌کند و کار او و یاد او را ماندگار تر میکند.
بایزید بسطامی به عنوان پیشوای عرفان خراسان به این موضوع توجه داشته است که باید محوریت بر زهد و ترک دنیا نباشد بلکه میشود باید با بودن در میان مردمان و با توجه به زندگی و اخلاقیات و کارهای شایسته به مسیری رفت که در نهایت به رستگاری که مدنظر است ختم شود و از آن پس بود که ما بوسعید ابوالخیر و ابوالحسن خرقانی و خواجه عبدالله انصاری را داریم
خواجه عبدالله انصاری که خود فردی دانا و متشرع است اما به عرفان خود شهره است و در توجه به جنبه زندگی با مردم و تلاش برای برخورد نیک نه تنها با مردم که با همه موجودات عالم نیز متاثر از همین راهکاری بایزید است.
و با این مسیر در شعر با سنایی و عطار و سپس مولانا میرویم که علاقه وافر این بزرگان به بایزید و نام بردن از او با احترام بی نهایت و حتی در نظر گرفتن القابی چون «شیخ عالم» و «سلطان» و… برای او و نقل آنچه او کرده و آنچه او گفته است نیز نشان از تاثیر او و اندیشه والای انسان گرایی و حضور او در زندگی و دوری از گوشه نشینی و تشویق به نیکوکاری در میان بزرگان بعدی است. بدون شک بایزید در عرفان خراسان نقش پیشوا را دارد چه این عرفان را از ابوسعید ابوالخیر و ابوالحسن خرقانی به حساب آوریم و چه از عطار و مولانا….
در این زمینه سخن را میتوان بسیار وسیع بیان کرد و به حد یک کتاب نیز گسترش داد اما از اطناب و زیاده نویسی که خود باعث ملال خاطر همگان است در نوشته ای که باید کوتاه باشد جلوگیری میکنم

منابع:
۱- سلطان العارفین بایزید بسطامی، عبدالرفیع حقیقت، انتشارات بهجت
۲- زبان شعر در نثر صوفیه، محمد رضا شفیعی کدکنی، نشر سخن
۳- دفتر روشنایی، سهلگی، ترجمه محمد رضا شفیعی کدکن، نشر سخن
۴- جستجوی تصوف در ایران، عبدالحسین زرین کوب، انتشارات امیرکبیر
۵- تاریخ تصوف اسلامی تا عصر حافظ، جلد اول، قاسم غنی، انتشارات زوار
۶-تذکره الاولیا، عطار نیشابوری، تصحیح قزوینی، انتشارات اساطیر
۷- عشق و انسان در مثنوی معنوی، قادر فاضلی انتشارات اطلاعات
۸- اللمع فی التصوف، ابو نصر سراج، انتشارات اساطیر
۹- این کیمیای هستی، جلد اول، محمد رضا شفیعی کدکنی، نشر سخن
۱۰- شعله طور، عبدالحسین زرین کوب، نشر سخن

نوشته های مرتبط :