مدرنیته زندان شیک زن امروز

دسته: تحلیل
نویسنده: نرگس خلیل
1404/03/01
3:40 ب.ظ
بازدید: 60

پایگاه خبری تحلیلی روایت : مدرنیته با تمام ادعاهای پرزرق و برقش درباره آزادی، برابری، و پیشرفت، در نسبت با زن نه تنها رهایی‌بخش نبود بلکه به‌طرزی فریبنده زن را در زندانی مدرن‌تر، ساختاریافته‌تر، و پنهان‌تر گرفتار کرد. اگر قرون وسطا زن را موجودی فاقد عقل و روح می‌دانست و کلیسا بدن او را ابزار وسوسه شیطانی می‌پنداشت، مدرنیته با نقاب عقلانیت و حقوق بشر او را به شیء مصرفی، کالای جنسی، و عنصری حاشیه‌ای در بازی قدرت و سرمایه‌داری بدل ساخت. این نظام فکری که خود را حاکم بر گفتمان رهایی معرفی می‌کرد، در عمل ساختارهای نوینی از سلطه را پدید آورد که زن را نه بر اساس وجود انسانی‌اش بلکه بر مبنای کارکردهای ابزاری‌اش تعریف و محدود کرد. پروژه مدرنیته هرگز با نیت بازشناسی زن آغاز نشد، بلکه زن را تنها به‌مثابه ابژه‌ای در فرایند عقلانی‌سازی جهان تلقی کرد، بی‌آنکه از خود بپرسد این عقلانیت مردانه، این قراردادهای ظاهراً دموکراتیک، و این آزادی‌های فردی چه نسبتی با بدن، روان، و تجربه زیسته زن دارند. در عصر روشنگری که نقطه آغاز مدرنیته به‌شمار می‌رود زن نه تنها غایب که موضوعی مزاحم بود. عقلانیت کانتی و قرارداد اجتماعی روسویی هیچ‌گاه زن را به عنوان فاعل اندیشه‌ورز به رسمیت نشناختند.

مدرنیته با تمام ادعاهای پرزرق و برقش درباره آزادی، برابری، و پیشرفت، در نسبت با زن نه تنها رهایی‌بخش نبود بلکه به‌طرزی فریبنده زن را در زندانی مدرن‌تر، ساختاریافته‌تر، و پنهان‌تر گرفتار کرد. اگر قرون وسطا زن را موجودی فاقد عقل و روح می‌دانست و کلیسا بدن او را ابزار وسوسه شیطانی می‌پنداشت، مدرنیته با نقاب عقلانیت و حقوق بشر او را به شیء مصرفی، کالای جنسی، و عنصری حاشیه‌ای در بازی قدرت و سرمایه‌داری بدل ساخت. این نظام فکری که خود را حاکم بر گفتمان رهایی معرفی می‌کرد، در عمل ساختارهای نوینی از سلطه را پدید آورد که زن را نه بر اساس وجود انسانی‌اش بلکه بر مبنای کارکردهای ابزاری‌اش تعریف و محدود کرد. پروژه مدرنیته هرگز با نیت بازشناسی زن آغاز نشد، بلکه زن را تنها به‌مثابه ابژه‌ای در فرایند عقلانی‌سازی جهان تلقی کرد، بی‌آنکه از خود بپرسد این عقلانیت مردانه، این قراردادهای ظاهراً دموکراتیک، و این آزادی‌های فردی چه نسبتی با بدن، روان، و تجربه زیسته زن دارند. در عصر روشنگری که نقطه آغاز مدرنیته به‌شمار می‌رود زن نه تنها غایب که موضوعی مزاحم بود. عقلانیت کانتی و قرارداد اجتماعی روسویی هیچ‌گاه زن را به عنوان فاعل اندیشه‌ورز به رسمیت نشناختند.

روسو با بی‌پروایی اعلام می‌کند که زن برای ارضای مرد و تضمین سعادت خانواده آفریده شده است. در ذهن متفکران این عصر، زن یا مادر است یا معشوق، یا پرستار عشق است یا مخلّ نظم. آزادی و عقل تنها شایسته مرد است و زن تنها در نسبت با مرد می‌تواند معنا یابد. پس این مدرنیته، از همان آغاز، زن را به حاشیه راند. در قرن نوزدهم با رشد سرمایه‌داری صنعتی زن وارد بازار کار شد اما نه به‌مثابه نیروی انسانی آزاد بلکه به‌مثابه نیروی کار ارزان. زن در کارخانه‌ها کار می‌کرد، استثمار می‌شد، اما از حقوق سیاسی، مالکیت، و آموزش عالی محروم بود. فمینیسم لیبرال که در واکنش به این وضعیت شکل گرفت، سعی کرد با مطالبه حقوق برابر وارد گفتمان مدرن شود اما خود نیز در دام همان عقلانیت ابزاری افتاد. زن در مدرنیته، اگرچه حق رأی یافت، اگرچه وارد دانشگاه شد، اگرچه کارمند شد، اما همواره باید خود را مطابق معیارهای مردانه عقل، قدرت، و رقابت تعریف می‌کرد. از سوی دیگر، سرمایه‌داری مدرن بدن زن را کالایی‌سازی کرد. زن نه‌تنها نیروی کار ارزان بود بلکه به‌عنوان مصرف‌کننده و ابزار تبلیغ، عنصری حیاتی در منطق بازار شد. مدرنیته، به‌نام آزادی جنسی، زن را از بند سنت رهانید اما در عوض او را در بازار لذت زندانی کرد. بدن زن به ویترین سرمایه بدل شد، و تبلیغات مدرن، رسانه‌های جمعی، و صنعت مد، او را به موجودی قابل خرید، آرایش، مصرف، و تعویض تبدیل کردند. علم مدرن نیز در این پروژه بی‌تقصیر نبود.

روانکاوی فرویدی زن را با مفاهیمی چون حسادت آلت مردانه و عقده‌های جنسی تبیین کرد، بی‌آنکه به ساختارهای اجتماعی و سلطه‌محور توجهی داشته باشد. علوم اجتماعی مدرن نیز اغلب زن را به‌مثابه «مسئله» می‌نگریستند نه به‌مثابه فاعل اجتماعی. در حوزه فلسفه، حتی اندیشمندان بزرگی چون هگل، نیچه، و هایدگر زن را یا نادیده گرفتند یا در چارچوب‌هایی مردمحور تحلیل کردند. در آموزش و پرورش مدرن، دختران اگرچه امکان تحصیل یافتند اما محتوای آموزشی همواره حامل ارزش‌های مردانه بود. تاریخ، فلسفه، ادبیات، و هنر همه با صدای مردان نوشته شده بود و زن تنها به عنوان الهه، مادر، معشوق، یا قربانی حضور داشت. زن در کتاب‌های درسی غایب بود، یا اگر بود، در قالب کلیشه‌های جنسیتی بازنمایی می‌شد. در سیاست نیز وضعیت بهتر نبود. احزاب، پارلمان‌ها، و نهادهای تصمیم‌گیرنده در جوامع مدرن همواره مردانه بوده‌اند. حتی مشارکت نمادین زنان نیز غالباً برای مشروعیت‌بخشی به ساختارهای قدرت مردمحور صورت می‌گیرد. زن در مدرنیته اجازه ورود به میدان قدرت را دارد، اما تنها زمانی که خود را از زن‌بودنش تهی کرده و معیارهای مردانه را بپذیرد. مدرنیته در عین حال، زنان را به رقابت با یکدیگر واداشت. همبستگی زنانه جای خود را به رقابت حرفه‌ای، رقابت جنسی، و رقابت مصرفی داد. زن مدرن نه تنها با مردان که با زنان دیگر نیز در نبردی پنهان اما طاقت‌فرسا قرار گرفت. گفتمان موفقیت، زیبایی، و استقلال فردی زن را از جامعه و پیوندهای عاطفی‌اش برید و او را در تنهایی روانی رها ساخت. مدرنیته نه تنها ساختارهای سنتی ستم بر زن را درهم نشکست بلکه آن‌ها را در قالب‌هایی نو بازسازی کرد. پدرسالاری سنتی جای خود را به «پدرسالاری نرم» داد. امروز زن ممکن است مدیر، سیاستمدار، یا استاد دانشگاه باشد اما هنوز هم برای حفظ جایگاهش باید با تبعیض‌های ساختاری، تحقیرهای پنهان، و استانداردهای نابرابر بجنگد.

حتی فمینیسمی که در دل مدرنیته زاده شد، به‌ویژه شاخه لیبرال آن، خود به ابزار جدیدی برای تحمیل هنجارهای مردانه بدل شد. تأکید بر برابری در فرصت‌ها، بدون توجه به تفاوت‌های وجودی، تاریخی، و اجتماعی زن، در عمل زن را وادار کرد تا از زن‌بودن خود فاصله بگیرد و در میدان بازی‌ای وارد شود که قواعدش را مردان تعیین کرده‌اند. در نتیجه، زن در مدرنیته نه آزادتر بلکه تنها، سرکوب‌شده‌تر، و ابزاری‌تر شده است. او باید هم زیبا باشد، هم حرفه‌ای، هم مادر باشد، هم مستقل، هم مطیع معیارهای بازار باشد، هم مبارز حقوقی. این کثرت نقش‌ها و فشارها باعث شده که زن مدرن دچار بحران هویت و فرسودگی روانی شود. مدرنیته به‌رغم تمام ادعاهایش هیچ‌گاه نخواست زن را به مثابه فاعلی مستقل، تاریخ‌ساز، و دارای زبان خاص خود بشناسد. او را یا ابژه‌ای در خدمت مردان دانست، یا سوژه‌ای تقلیدی از مردان ساخت. آنچه در این میان غایب ماند، تجربه خاص زنانه، زبان زنانه، تاریخ زنانه، و حکمت زنانه بود. اکنون وقت آن رسیده است که با نگاهی ریشه‌ای و انتقادی به مدرنیته، گفتمان زن را از دل تجربه‌های خاص زنان بازسازی کنیم. این کار مستلزم گسستن از مفاهیم فریبنده‌ای چون برابری صوری، آزادی انتزاعی، و عقلانیت ابزاری است. باید با جسارت بپرسیم که چرا مدرنیته که در مورد همه‌چیز بازاندیشی کرده است، هرگز نخواست جهان را از منظر زن ببیند؟ مدرنیته نه تنها به رهایی زن نیانجامید بلکه شکلی تازه از اسارت را تحمیل کرد. این اسارت با ظاهری متمدنانه، قانونی، و حتی فمینیستی ظاهر شد اما در عمق خود همان منطق حذف، سلطه، و ابزارسازی را بازتولید کرد. پس نقد مدرنیته نه تنها ضرورتی فلسفی است بلکه پیش‌شرطی برای بازآفرینی زن، شناخت تجربه زنانه، و گشودن افقی نوین برای انسان است.

نوشته های مرتبط :