روشنفکر کیست و روشنگری چیست؟

دسته: تحلیل
نویسنده: شمس‌الله حقجو
1403/12/26
1:01 ب.ظ
بازدید: 137

پایگاه خبری تحلیلی روایت : روشنفکر و روشنگری دو مقوله‌ی هستند که به باور من در جامعه‌ی ما افغانستان/خراسان کمتر بر آنها پرداخته شده و مورد توجه قرار گرفته است. در این یادداشت بر اهمیت و اقتضاء شرایط کنونی کشور ما در محور هر دو مقوله(روشنفکر و روشنگری) نگریسته خواهد شد. چنانکه در تفهیم مفاهیم و نگرش‌های حوزه ای مانند؛ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی… در کشور ما گسست‌ها، پراکندگی ها و رفتن به یک مسیر پر از اضطراب فکری امروز دستخوش ناراحت کننده ایست که هر آدمی زاد را به تاََمل وا می‌دارد. در این یادداشت تلاش گردیده است تا اندکی برای فهم روایت‌های زیستی و برگشت مسوولیت بر خویشتن وضاحت داده شود. اگر به عقب برگشته و بطور تاریخی به این دو مقوله روشنفکر و روشنگری کوتاه نظری بی‌اندازیم، بدون استثنا صحنه دید جهانی از منظر افلاطون چند قرن قبل از میلاد برما پدیدار می گردد.

روشنفکر و روشنگری دو مقوله‌ی هستند که به باور من در جامعه‌ی ما افغانستان/خراسان کمتر بر آنها پرداخته شده و مورد توجه قرار گرفته است.
در این یادداشت بر اهمیت و اقتضاء شرایط کنونی کشور ما در محور هر دو مقوله(روشنفکر و روشنگری) نگریسته خواهد شد.
چنانکه در تفهیم مفاهیم و نگرش‌های حوزه ای مانند؛ سیاسی، اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی… در کشور ما گسست‌ها، پراکندگی ها و رفتن به یک مسیر پر از اضطراب فکری امروز دستخوش ناراحت کننده ایست که هر آدمی زاد را به تاََمل وا می‌دارد.
در این یادداشت تلاش گردیده است تا اندکی برای فهم روایت‌های زیستی و برگشت مسوولیت بر خویشتن وضاحت داده شود. اگر به عقب برگشته و بطور تاریخی به این دو مقوله روشنفکر و روشنگری کوتاه نظری بی‌اندازیم، بدون استثنا صحنه دید جهانی از منظر افلاطون چند قرن قبل از میلاد برما پدیدار می گردد.

آنگونه که افلاطون استدلال می‌کند روشنفکر و روشنگری بر صحنه‌ی عرض اندام می‌نماید که انسان‌ها، بطور مداوم و پیوسته بر اساس روایت‌های تکراری و میراثی بر زندگی می‌نگرند و بطور غیر قابل باور آسوده طلب اند و از حقیقت غافل می‌گردند. و این تبصره را در یک صحنه‌ی تئاتر به نمایش می گذارد که تعداد آدم‌ها از بدو تولد تا آن لحظه در یک غار طوری به زنجیر بسته شده‌اند که نتوانند چپ، راست ویا به عقب خویش نگاه کنند. در عین زمان در عقب این آدم ها آتش روشن است و جاری و در عقب آتش حقیقت و زندگی حقیقی در حال جریان است. کوه، زمین موجودات انسانی، حیوانی، درختان، طبیعت، شب، روز ، آفتاب، مهتاب و غیره وجود دارد که این آدم های به زنجیر درآمده از دیدن واقعی آنها محروم اند
و اینها جز سایه‌های از این زندگی حقیقی چیزی دیگری را نمی‌توانند ببینند و این سایه ها را حقیقت محض زندگی تصور می کنند، تا آنجا که یکی از آنها از بند رها می‌شود و به این حقایق دسترسی پیدا می‌کند و می‌داند که این همه سال و عمر که ما چنین چیزی را حقیقت زندگی تصویر می کردیم جز سایه‌ی از حقیقت چیز بیش نبوده است.

همچنین بخوانید: ضرورت بازتعریف از مفهوم روشن¬فکری بخش دوم

و در جای دیگری فیلسوف سرشناس آلمانی ایمانوئل کانت می‌نویسد؛ روشنگری یعنی خروج آدمی از نابالغی و تقصیرات آن بر خویشتن. منظور از نابالغی اندیشه و تفکر است نه نابالغی جسمی. روشنگری یعنی پذیرش مسولیت و توانایی عمل‌کرد بر اساس فهم خویش بدون کمک از دیگری. یعنی آدمی باید به این مرحله‌ی از زیستی تفکر برسد که آنچه بر وی می گذرد را از خویشتن دریافت کند نه از کمک دیگری. چون کانت معتقد است که انسان اگر به این حد فکری نرسد بطور ناخودآگاه تبدیل به ابزاری برای منفعت دیگری می‌شود.

کشور ما دستخوش تحولات عمیقی گردیده که تولید محتوا و خروجی این تحولات بسا وحشتناک و ویرانگر در سطوح مختلف سیاسی، فرهنگی، اجتماعی بوده است؛ بناءً یک بخشی عظیم این محتوای خروجی و تولید شده بر نبود روشنفکر و روشنگری دلالت دارد.
جهان امروز جهان علم، جهان تجربه و جهان کشفیات محسوسات و مقولات است. جهانی که انسان با زیست باهمی و ایجاد روابط کلامی در پرتو اندیشه و تفکر معنی می‌یابد و این مسیر جز از راه تاریخ و شناخت و فهم پدیده‌ها بر مبنای نگرش انسانی خارج از هر نوع بینش نفاق افگنانه مانند، دین، مذهب، جنسیت، نژاد، قومیت، سفیدی، سیاهی و سایر خارهای جدایی طلبانه و ایجاد انفکاک میان انسان‌ها میسر نمی گردد.

در اینجا هانا آرنت در تعریف سیاست می‌فرماید سیاست یعنی سخن گفتن، استدلال کردن، روابط برقرار نمودن. در آنجائیکه سخن گفتن تمام می‌شود و خشونت جای آنرا می گیرد سیاست ختم می‌شود. روشنفکر و روشنگری هیچگاهی به ابزار های ایدئولوژیک مانند مکاتب سیاسی، دین، سنت و هر نوع ساختار درون محور و از قبل پایه گذاری شده خویش را محدود نمی‌نماید و همواره در اندیشیدن انعطاف، استقلال و پذیرش امواج حادثات و ایجاد طرح برازنده و عبور از هر نوع بن بست‌های اجتماعی، سیاسی و فرهنگی را در اولویت اساسی خویش قرار می دهد. کار روشنگری زدودن افکار بسته در هر نوع نهادی چه روبنا و چه زیربنای جامعه را در بر گرفته و تلاش برای ایجاد فضای باز و آزاد برای هم‌گرایی و حس تعلق باهمدیگر و نجات انسانها از جماعت‌های توده‌ی بیگانه بر خویش و کشف خلاقیت‌های انسانی در محور عقلانیت باثبات است.

همچنین بخوانید: ضرورت بازتعریف از مفهوم روشنفکری بخش نخست

نتیجه گیری
اگر یک تبصره کوتاه نسبت به حال و احوال مردم و سرزمین خویش داشته باشیم من معتقد ام که دو عامل، برجسته و مافوق سایر عامل و انگیزه ها در سرنوشت آسیب دیده و رنج کشیده ما دیده می شود و وجود دارد.

۱_ دین: متاسفانه در این یک و دو قرن اخیر با آنکه جهان رشد و انکشاف عظیمی را در سطوح مختلف اعم از اندیشه و رفاه انسان‌ها تجربه کرد و اما کشور ما یک عقبگرد سنگین و وحشتناکی را در حال تجربه است، دین یکی از عوامل اساسی است که در سرزمین ما بی رویه و بطور روز افزونی به سمت سیاسی شدن رفت و تلاش صورت گرفت نهاد دولت زیر مجموعه نهاد دین گردد غافل از اینکه این روایت یک تجربه ناکام و قرون وسطایی است. و این حجم بالای رادیکالیزه شدن دین بود که امروز گروه های خطرناکی بنیادگرا و تروریستی حاکم سرنوشت ملت ما گردید.

۲_ هویت: در قرن ۲۱ در عصر دیجیتال و هوش مصنوعی نهایت جای شرمساری و خجالتی است که ما هنوز در گرداب کثیف بحران هویت غرق شده‌ایم، هویت زدایی و تعصب هویتی تجربه‌های هولناک و وحشتناکی بر زندگی انسان‌ها برجا مانده است که تاریخ آن هویدا و روشن است. از جنگ‌های مذهبی شروع تا جنگ‌های جهانی در قرن ۱۹ ختم این حجمی از تجارب و آگاهی چرا برای ما فرصت تفکر نمی‌دهد و از این منجلاب عبور نمی‌کنیم. بدون استثنا بر می گردد در عرصه عملکرد روشنفکر و روشنگری در سرزمین ما که متاسفانه حتی در میان روشنگر ترین انسان های این خطه چنین تعصب ها نمودار گردیده است و باید از این عبور کرد.