روان‌کاوی فرهاد فره‌مند براساس داستان کوتاه «جعبه‌ی مقوایی»

دسته: تحلیل
نویسنده: دکتر نورمحمد نورنیا
1403/10/16
1:07 ب.ظ
بازدید: 29

پایگاه خبری تحلیلی روایت : مجموعه داستان فرهاد فره‌مند با نام «آخرین سیگارم را به یک بوفالو تعارف کردم» به تازگی (زمستان 1403) از سوی بستر فرهنگی دریچه با طرح جلد، ویرایش و صفحه‌آرایی منیراحمد بارش منتشر شده است. نخستین داستان این مجموعه «جعبه‌ی مقوایی» است و نویسنده‌ی این سطرها بنا دارد که آن را براساس نظریه‌ی روان‌کاوی فروید، تحلیل کند.

مجموعه داستان فرهاد فره‌مند با نام «آخرین سیگارم را به یک بوفالو تعارف کردم» به تازگی (زمستان ۱۴۰۳) از سوی بستر فرهنگی دریچه با طرح جلد، ویرایش و صفحه‌آرایی منیراحمد بارش منتشر شده است. نخستین داستان این مجموعه «جعبه‌ی مقوایی» است و نویسنده‌ی این سطرها بنا دارد که آن را براساس نظریه‌ی روان‌کاوی فروید، تحلیل کند.
نظریه‌ی روان‌کاوی
شالوده‌ی نقد روان‌کاوانه برگرفته از نظریات و روان‌کاوی‌های زیگموند فروید، دانش‌مند اهل وین است. «وی با انتشار کتاب تعبیر رویا در سال ۱۹۰۰، الگوی جدیدی از نحوه‌ی کارکرد ذهن را بنیان گذاشت. به اعتقاد او رویا بهترین راه برای کشف بخشی از محتوا و کنش ضمیر ناخودآگاه است» (برسلر، ۱۴۰۰: ۱۷۴). به گمان فروید، متن ادبی در واقع حکم رویای هنرمند را دارد و بنابراین می‌توان آن را همچون رویا مورد تحلیل قرار داد؛ زیرا رویا آرزوی مبدل است.
در نقد روان‌کاوانه، بی‌آنکه نظریه‌ی زیبایی‌شناسانه‌ای مد نظر باشد، عمدتاً مؤلف در کانون توجه قرار می‌گیرد. به نظر گرویدگان این نظریه، روان‌کاوی می‌تواند بر یکایک آثار نویسنده‌ها پرتوی روشنگر بیفکند و معنای پنهان یا محتوای نهفته در متون مختلف را آشکار سازد. فروید معتقد بود که انگیزه‌ی اصلی یک نویسنده از نوشتن هر داستانی، ارضای میلی درونی یا آرزویی منع‌شده است که پس از سرکوب‌شدن در ضمیر ناخودآگاه انباشت گردیده است. نمود بیرونی این آرزو، همان متن ادبی است.
روان‌کاوی برای یافتن‌ انگیزه‌ها و آرزوهای نهفته‌ی انسان، ناخودآگاه او را بررسی می‌کند تا این ژرفای تاریک را آفتابی کند. در توضیح این بررسی، فروید اصطلاحات: خود، فرامن و نهاد را به کار برده است.
نهاد: نهاد بخش ناخودآگاه ذهن است که شامل غرایز اولیه و تمایلات غریزی است. این بخش از ذهن به‌دنبال لذت‌جویی و رفع نیازهای آنی است و هیچ توجهی به قوانین اخلاقی یا اجتماعی ندارد. «نهاد با اصل لذت عمل می‌کند» (تسلیمی، ۱۳۹۸: ۱۲۳).
خود: بخش آگاهانه و منطقی ذهن است که سعی می‌کند بین تمایلات نهاد و قوانین و مقررات اجتماعی و اخلاقی تعادلی برقرار کند. خود با اصل واقعیت عمل می‌کند و به‌دنبال راه‌های منطقی و عملی برای رفع نیازهای نهاد است. «خود از بازتاب روابط با دیگران شکل می‌گیرد» (کالر، ۱۳۹۶: ۱۵۴).
فرامن: فرامن بخش اخلاقی و آرمانی ذهن است که نماینده‌ی ارزش‌ها و استانداردهای اخلاقی است. این بخش از ذهن به‌دنبال کمال‌گرایی و رعایت قوانین و مقررات اجتماعی و اخلاقی است و بر خود نظارت دارد. فرامن با اصل اخلاقی عمل می‌کند.
میان نهاد با خود و فرامن همواره تعارض وجود دارد. «خود به تنظیم نهاد می‌پردازد؛ ولی فراخود با عوامل درونی، اخلاقی و باورهای مذهبی جلوی کامجویی‌های بی‌پروای نهاد را می‌گیرد و سبب می‌شود که آن امیال سرکوب گردیده و به ناخودآگاه سپرده شوند» (تسلیمی، ۱۳۹۸: ۱۲۴). فروید معتقد بود که بسیاری از احساسات، تمایلات و خاطرات در ناخودآگاه سرکوب می‌شوند و تأثیر زیادی بر رفتارها و تفکرات فرد دارند. این احساسات و خاطرات سرکوب‌شده می‌توانند از طریق رؤیاها، لغزش‌های زبانی، و سمبولیسم‌های مختلف به سطح آگاهانه ظاهر شوند.
جالب این که فروید، سرچشمۀ خلق تمدن و هنر را در همین‌جا نشان می‌دهد. یک مقاله دارد با عنوان «تمدن و ناخوشنودی‌هایش» که در قسمتی از آن می‌گوید: «واپس‌زنی و سرکوب، بهایی است که باید برای متمدن‌بودن پرداخت نماییم» (صنعتی، ۱۳۸۲: ۵۵)؛ زیرا غریزه‌ی سرکوب‌شده با جابه‌جایی و تصعید به صورت نمادهای هنری، عرفان، شعر و موسیقی رها می‌گردد؛ دقیقاً مانند رهایی پرنده از جعبه‌ی احساسات بیلیل در داستان فرهاد فره‌مند که در واقع اظهار عشق او به دختر کارگر در قهوه‌خانه است. اکنون به تحلیل آن داستان پرداخته می‌شود.
تحلیل داستان
داستان «جعبه‌ی مقوایی»، روایت زندگی مرد پیانونوازی است که اتاقی در زیر شیروانی دارد. او دختری را در گذشته دوست داشته که به او نرسیده و این آتش در نهان‌خانه‌ی وجود او زنده است. گورکنی سه بار پشت دروازه‌ی او می‌آید و با تحویل‌دادن جعبه‌ی احساساتش به او، تلنگری بر میل سرکوب‌شده‌اش می‌زند. بار سوم او مجبور می‌شود که دنبال دختر راه بیفتد. دختر را می‌یابد؛ اما او ازدواج کرده است. این خبر، عشق را در او کاهش می‌دهد. مرد پیانویی به گونه‌ای در این داستان، ماری است که می‌پیچد و پوست می‌دهد و عشق دختر در دل او، گنجشکی خفته در خون است که این مار، نتوانسته آن گنجشک را ببلعد. این شخصیت‌ها مناسبات داستان را خلق کرده‌اند که در پایین به هر یکی جداگانه پرداخته می‌شود.
مار و پیانو: در اول داستان، نویسنده ماری را توصیف می‌کند که روی کلیدهای پیانویی که دکمه‌هایی از آن افتاده، می‌پیچد و پوست می‌اندازد. مار، میل سرکوب‌شده‌ی بلعیدن گنجشکی است که در آن گنجشک در پایین توضیح داده شده است. در تحلیل فرویدی، مارها می‌توانند به تمایلات ناخودآگاه اشاره کنند که در طول زمان سرکوب شده‌اند. پوست‌انداختن مار نشان‌دهنده‌ی نیاز به تحول و تغییر در زندگی بیلیل است. پیانوی شکسته سمبول علاقه‌ به هنری است که به‌علت فشارهای زندگی و ناتوانی در ابراز آن‌ها نادیده گرفته شده‌ است. شکسته‌بودن سه کلید پیانو نشان‌دهنده‌ی ناکارآمدی در ابراز خلاقیت و احساسات بیلیل است. اتاق زیر شیروانی جایی است برای آدمی تنها.
گورکن و جعبه احساسات: گورکن در داستان، خودِ فرویدی نویسنده است که تلاش می‌کند تا ارتباطی بین ناخودآگاه و خودآگاه بیلیل برقرار کند. نقش گورکن به‌عنوان کسی که جعبه‌های حاوی احساسات سرکوب‌شده‌ی بیلیل را بازمی‌گرداند، بیانگر تلاشی برای یادآوری و بازشناسی این احساسات است. جعبه‌ی احساسات نماد بخش‌هایی از وجود بیلیل است که سرکوب شده‌اند و اکنون نیاز به بازشناسی دارند. تکرار بازگشت جعبه به زندگی بیلیل نشان می‌دهد که او نمی‌تواند از این احساسات فرار کند و باید با آن‌ها مواجه شود. گورکن خود فرویدی اوست که به بیلیل یادآوری می‌کند که احساسات سرکوب‌شده‌اش را نادیده نگیرد.
پرنده‌ی مجروح: پرنده‌ی مجروح در جعبه، احساسات آسیب‌دیده و سرکوب‌شده‌ی بیلیل است. پرنده‌ای که نماد آزادی و خلاقیت است، به‌علت سرکوب‌شدن در طول زمان مجروح و بی‌حرکت شده است. این پرنده با بال‌های نازک و آغشته به خون، بخشی از وجود بیلیل است که نیاز به توجه و مراقبت دارد. آزاد شدن پرنده از جعبه در پایان داستان، نمادی از رهایی و آزادی از این احساسات و خاطرات سرکوب‌شده است که بیلیل با آن‌ها روبه‌رو شده و آن‌ها را پذیرفته است. این پرنده، تمایل به همان دختری است که ده سال قبل، هنگام پیانونواختن به بیلیل توجه می‌کرد و بیلیل از توجه‌ی او جان می‌گرفت؛ اما جرأت نداشت که به او بگوید: یگانه مخاطب من در میان این جماعت، تویی!
بازگشت به پیانو و نواختن: شخصیت مرکزی داستان در پایان داستان به پیانوی خود باز می‌گردد و می‌نوازد. گورکن پس از این که بیلیل، دست و دل از خواستن آن دختر می‌شوید، باری دیگر جعبه‌ای را به او می‌آورد که در آن این بار نه پرنده؛ بلکه سه کلید شکسته و گم‌گشته‌ی پیانو پیچیده شده است. بازگشت بیلیل به نواختن پیانو نمادی از بازگشت او به خلاقیت و استعدادهای دوران جوانی‌اش است. هر کلید پیانو که نواخته می‌شود، بخشی از خاطرات و احساسات گم‌شده‌ی بیلیل را زنده می‌کند و او را به گذشته‌ای پیوند می‌دهد که سرکوب شده بود. نواختن پیانو نشانگر این است که بیلیل دوباره به خودش و استعدادهایش اعتماد کرده و با بخش‌هایی از وجودش که مدت‌ها نادیده گرفته شده‌اند، آشتی کرده است. بیلیل در پایان داستان، موفق به رهاکردن پرنده‌ای می‌شود که آن پرنده، اشتیاق آتشینِ خواستن آن دختر است و در واقع، با دوباره روی‌آوردن به موسیقی، عقده‌ای را با هنر ـ‌به تعبیر فرویدـ جابه‌جا و تصعید می‌کند.
داستان بیلیل ساسحا نشان‌دهنده‌ی نیاز نویسنده به مواجهه با احساسات سرکوب‌شده و پذیرش آن‌ها است تا بتواند به آرامش و یکپارچگی درونی دست یابد. نمادهای موجود در داستان، هر کدام بخشی از ناخودآگاه او را نشان می‌دهند که باید با آن‌ها روبه‌رو می‌شد و می‌پذیرفت.
منابع
برسلر، چارلز. (۱۴۰۰). درآمدی بر نظریه‌ها و روش‌های نقد ادبی «ترجمه‌ی عابدینی فرد». تهران: نیلوفر.
تسلیمی، علی. (۱۳۹۸). نقد ادبی. تهران: اختران.
کالر، جاناتان. (۱۳۹۶). نظریه‌ی ادبی. تهران: مرکز.
صنعتی، محمد. (۱۳۸۲). تحلیل‌های روان‌شناختی در هنر و ادبیات. تهران: مرکز.