‏دگم‌اندیشی یا دیالکتیک منفی؟

دسته: تحلیل
نویسنده: احسان کاوه
1403/06/31
11:01 ق.ظ
بازدید: 72

پایگاه خبری تحلیلی روایت : تفکر بشری همواره در جستجوی فهم عمیق‌تر و دقیق‌تر از جهان پیرامون و روابط اجتماعی خود بوده است. دو رویکرد فلسفی در این میان نقشی مهم و بحث‌برانگیز داشته‌اند: (دگم‌اندیشی) و (دیالکتیک منفی). هر یک از این دو رویکرد از جهات مختلف به بررسی واقعیت می‌پردازند و به نتایج متفاوتی دست می‌یابند. دکم‌اندیشی در ذات خود مبتنی بر قطعیت و ایمان به اصول ثابت و تغییر ناپذیر است در حالی که دیالکتیک منفی با رویکردی باز و انتقادی به بررسی تناقضات و پیچیدگی‌های واقعیت می‌پردازد و به تغییر و دگرگونی اهمیت می‌دهد. این جا با هدف بررسی و مقایسه این دو رویکرد، به دنبال درک نقش آن ها در تفکر فلسفی، اجتماعی و سیاسی هستیم.

تفکر بشری همواره در جستجوی فهم عمیق‌تر و دقیق‌تر از جهان پیرامون و روابط اجتماعی خود بوده است. دو رویکرد فلسفی در این میان نقشی مهم و بحث‌برانگیز داشته‌اند: (دگم‌اندیشی) و (دیالکتیک منفی). هر یک از این دو رویکرد از جهات مختلف به بررسی واقعیت می‌پردازند و به نتایج متفاوتی دست می‌یابند. دکم‌اندیشی در ذات خود مبتنی بر قطعیت و ایمان به اصول ثابت و تغییر ناپذیر است در حالی که دیالکتیک منفی با رویکردی باز و انتقادی به بررسی تناقضات و پیچیدگی‌های واقعیت می‌پردازد و به تغییر و دگرگونی اهمیت می‌دهد. این جا با هدف بررسی و مقایسه این دو رویکرد، به دنبال درک نقش آن ها در تفکر فلسفی، اجتماعی و سیاسی هستیم.
دگم‌اندیشی (قطعیت و ساده‌سازی):
دگم‌اندیشی یا جزمی‌گرایی به معنای ایمان به اصول، ایدئولوژی‌ها یا باورهایی است که به صورت مطلق و تغییرناپذیر پذیرفته می‌شوند. این رویکرد ، به دنبال نظم و قطعیت در تفکر است و پیچیدگی‌های موجود در جهان را با پاسخ‌های ساده و قطعی جایگزین می‌کند. از منظر دگم‌اندیشی ، حقایق از پیش تعیین‌شده و غیرقابل تغییر هستند و هیچ جایی برای تردید یا بازنگری وجود ندارد. در بسیاری از مکاتب سیاسی، این رویکرد به چشم می‌خورد. برای مثال، در مکاتب سنتی مذهبی، باورها و ارزش‌ها به عنوان اصول ابدی و مطلق تلقی می‌شوند که نباید مورد تردید یا پرسش قرار گیرند. همین امر در ایدئولوژی ‌های سیاسی نیز دیده می‌شود ، جایی که یک ایدئولوژی خاص به عنوان پاسخ نهایی به تمامی مسائل اجتماعی و سیاسی در نظر گرفته می‌شود. یکی از مشکلات عمده دگم‌اندیشی ، فقدان انعطاف ‌پذیری و قابلیت انطباق با شرایط متغیر است. این رویکرد اغلب به مسدود کردن هرگونه دیالوگ و بحث منجر می‌شود ، زیرا به محض پذیرفتن یک اصل به عنوان (حقیقت مطلق) دیگر نیازی به بررسی بیشتر احساس نمی‌شود. دکم‌اندیشی می‌تواند به بنیادگرایی و استبداد فکری منجر شود ، جایی که هرگونه نقد یا اختلاف نظر به عنوان تهدیدی برای اصول تلقی می‌شود.

دیالکتیک منفی (فهم که نقد خود را در خود دارد):

در مقابل، (دیالکتیک منفی) رویکردی است که از فلسفه انتقادی آلمان و به ویژه از آثار فیلسوفانی چون هگل و تئودور آدورنو سرچشمه می‌گیرد. این رویکرد، به جای پذیرش قطعیت ‌ها و پاسخ‌ های مطلق ، به بررسی تناقضات ، پیچیدگی‌ها و تغییرات در فرآیند های اجتماعی و تاریخی می‌پردازد. دیالکتیک منفی با پرسش‌گری مداوم و به چالش کشیدن هرگونه قطعیت، تلاش می‌کند تا به درکی عمیق‌تر و واقعی‌تر از واقعیت دست یابد. آدورنو ، یکی از پیشگامان اصلی این تفکر، معتقد بود که جهان اجتماعی و تاریخی ما پر از تناقضات و تنش‌های غیر قابل حل است. او از دیالکتیک منفی به عنوان روشی برای تحلیل این تناقضات استفاده کرد. در این رویکرد، هیچگاه به یک حقیقت نهایی یا ایده‌آل قانع نمی‌شویم، بلکه همواره به دنبال به چالش کشیدن مفروضات و باورهای موجود هستیم. دیالکتیک منفی، به‌ ویژه در برابر دکم ‌اندیشی ، از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. این رویکرد به ما امکان می‌دهد تا از پذیرش نا آگاهانه اصول و ایدئولوژی‌ ها خود داری کرده و با دیدی بازتر و انتقادی‌تر به بررسی شرایط اجتماعی و تاریخی بپردازیم. این رویکرد همچنین با رد هرگونه جزمی‌گرایی ، راه را برای نوآوری و دگرگونی اجتماعی باز می‌کند.
یکی از انتقادات که از منظر دیالکتیک منفی نسبت به دگم ‌اندیشی می توان مطرح کرد این است که دگم‌اندیشی با ایجاد قطعیت‌های ساده‌انگارانه ، از دیدن واقعیت‌های پیچیده و متغیر باز می‌ماند. در جهان مدرن، که با تغییرات سریع اجتماعی، سیاسی و اقتصادی روبرو هستیم ، این نوع از جزمی‌گرایی می‌تواند خطرناک باشد. از منظر دیالکتیک منفی، هرگونه پذیرش حقیقت مطلق ، خود به یک عامل سرکوبگر تبدیل می‌شود که امکان تغییر و پیشرفت را مسدود می‌کند. دکم‌اندیشی به جای تقویت تفکر انتقادی و باز ، انسان‌ها را به پذیرش بی‌چون و چرای اصولی ترغیب می‌کند که ممکن است دیگر با واقعیت‌های جاری و تغییرات اجتماعی هماهنگ نباشند. از این‌رو، از منظر دیالکتیک منفی، دگم‌اندیشی چیزی جز تحکیم وضع موجود و جلوگیری از تحول اجتماعی نیست. دیالکتیک منفی معتقد است که جهان ما برخلاف تصور دکم‌اندیشان، همواره در حال تغییر و تحول است و هیچ حقیقت یا اصل ثابتی وجود ندارد که بتواند تمامی جنبه ‌های پیچیده و متناقض زندگی اجتماعی و تاریخی را به طور کامل توضیح دهد. این نگرش انتقادی با به چالش کشیدن هرگونه قطعیت، سعی دارد از طریق تحلیل تضادها و تناقضات، به فهم عمیق‌تری از واقعیت دست یابد.

همچنین بخوانید: توتالیتاریسم افغانی

یکی از تأکیدات اصلی آدورنو این است که هیچگاه نباید به یک پاسخ یا حقیقت نهایی قانع شد. او بر این باور بود که فرآیندهای اجتماعی و تاریخی همیشه در حال تحول و تغییر هستند و ما باید به ‌جای دنبال کردن یک الگوی ثابت ، به بررسی دقیق تضادها و پویایی‌های درونی این فرآیند ها بپردازیم. به‌عبارتی ، واقعیت اجتماعی را نمی‌توان در قالب‌های ثابت و از پیش تعیین‌شده توصیف کرد. این واقعیت همواره در حال بازتعریف خود است و باید به‌صورت انتقادی و مستمر مورد بررسی قرار گیرد.

یکی از موضوعات کلیدی که در بحث میان دکم‌اندیشی و دیالکتیک منفی مطرح می‌شود مفهوم آزادی است. دگم‌اندیشی معمولاً به صورت ضمنی یا آشکارا به دنبال ایجاد نظم و ثبات از طریق پذیرش اصول ثابت است. این اصول اغلب به عنوان مبنای قانونی ، اخلاقی یا ایدئولوژیکی برای نظم اجتماعی معرفی می‌شوند. اما دیالکتیک منفی به‌جای تمرکز بر نظم ثابت ، به پیچیدگی و تنوع واقعیت ‌ها و آزادی به عنوان فرآیندی در حال تغییر و دگرگونی توجه دارد. از منظر دیالکتیک منفی ، آزادی واقعی تنها از طریق شکستن قیود قطعیت‌ها و اصول جزمی امکان‌پذیر است. انسان‌ها باید به طور مداوم به بررسی و بازنگری باورها ، ارزش‌ها و ساختارهای اجتماعی بپردازند تا بتوانند به معنای واقعی آزاد شوند. دیالکتیک منفی تأکید دارد که آزادی از طریق کنش انتقادی و پرسش‌ گری محقق می‌شود، نه از طریق پذیرش اصول ثابت.
آدورنو در آثار خود از جمله دیالکتبک منفی تأکید می‌کند که آزادی نه یک وضعیت نهایی و پایدار، بلکه یک فرآیند است. این فرآیند از طریق نقد مستمر و مقاومت در برابر هرگونه قطعیت و جزمی‌گرایی تحقق می‌یابد. از این منظر ، آزادی به معنای توانایی انسان‌ها برای تغییر و دگرگونی پیوسته شرایط اجتماعی و تاریخی خود است. آزادی زمانی به واقعیت می ‌پیوندد که هیچ اصل یا ایدئولوژی ثابتی نتواند بر فرآیندهای تغییر و تحول انسان‌ها تسلط یابد.
دگم‌اندیشی با پذیرش اصول ثابت و غیرقابل تغییر ، به خطرات جدی در عرصه‌های اجتماعی و سیاسی منجر می‌شود. یکی از مهم‌ترین این خطرات، سرکوب نقد و مخالفت است. دگم‌اندیشی با باور به حقایق نهایی و ابدی، هرگونه نقد یا پرسش‌گری را تهدیدی برای اصول اساسی خود می‌داند. این نوع تفکر اغلب به استبداد فکری و سیاسی منجر می‌شود، جایی که مخالفان به دلیل عدم پذیرش اصول جزمی ، سرکوب و مجازات می‌شوند. در تاریخ ، نمونه‌های متعددی از دگم‌اندیشی به چشم می‌خورد که منجر به فجایع اجتماعی و سیاسی شده است. برای مثال، رژیم‌ های توتالیتر قرن بیستم همچون فاشیسم و کمونیزم بر اساس ایدئولوژی‌هایی شکل گرفتند که به عنوان حقایق نهایی و مطلق تلقی می‌شدند. این رژیم‌ها با سرکوب هرگونه مخالفت و نقد ، تلاش کردند نظم اجتماعی خود را بر اساس اصول ثابت و غیرقابل تغییر بنا کنند. نتیجه این امر، سرکوب آزادی‌های فردی و اجتماعی و ایجاد سیستم های بسته و سرکوبگر بود.
مهم‌ترین نقش‌ دیالکتیک منفی در نقد اجتماعی، توانایی آن در به چالش کشیدن مفروضات و ساختارهای اجتماعی است. از منظر دیالکتیک منفی، هیچ ساختار اجتماعی یا مفروضی نباید به عنوان قطعی و ابدی پذیرفته شود. این نگرش به ما امکان می‌دهد تا به طور مداوم به بررسی و نقد ساختارهای قدرت، نابرابری ‌های اجتماعی و ایدئولوژی‌ های مسلط بپردازیم. دیالکتیک منفی، برخلاف دگم‌اندیشی ، به دنبال ایجاد تغییر و تحول در نظم اجتماعی است. این رویکرد با تأکید بر تضادها و تناقضات موجود در جوامع ، تلاش می‌کند تا از طریق فرآیندهای انتقادی ، به دگرگونی اجتماعی دست یابد. این نوع نقد اجتماعی به‌ویژه در مواجهه با نظام‌های سرکوبگر و نابرابر ، ابزار مهمی برای مقاومت و تغییر است.

همچنین بخوانید: احمد مسعود: هرحرکت نظامی و سیاسی، بدون داعیه فرهنگی ناقص و ناکام است

در نهایت دکم‌اندیشی یا دیالکتیک منفی؟
به معنای انتخاب میان دو رویکرد بنیادی در تفکر و عمل اجتماعی است. دکم‌اندیشی با تکیه بر قطعیت‌ ها و اصول ثابت، از پویایی و پیچیدگی‌های جهان واقعی غفلت می‌کند و اغلب به سرکوب نقد و مخالفت منجر می‌شود. در مقابل، دیالکتیک منفی با رویکردی باز و انتقادی، به دنبال تحلیل تناقضات و تضادهای موجود در جهان اجتماعی است و از هرگونه قطعیت و جزمی‌گرایی دوری می‌کند. دیالکتیک منفی به عنوان رویکردی پرسش‌گرانه و انتقادی، ما را به چالش کشیدن مفروضات و ساختارهای اجتماعی فرا می‌خواند و به ما امکان می‌دهد تا به درک بهتری از شرایط اجتماعی و تاریخی خود برسیم. انتخاب دیالکتیک منفی به معنای پذیرش آزادی به عنوان فرآیندی پویا و تغییر پذیر است، در حالی که دکم‌اندیشی ما را به سمت پذیرش محدودیت‌ها و قیدهای فکری و اجتماعی سوق می‌دهد.

جهان ما همواره در حال تغییر و تحول است و تنها از طریق نقد و پرسش‌گری می‌توانیم به فهمی عمیق‌تر از این جهان دست یابیم. دیالکتیک منفی، به‌عنوان ابزاری برای مقابله با دکم‌اندیشی ، به ما کمک می‌کند تا از محدودیت‌های تفکر جزمی فراتر رفته و به‌جای آن، به فرآیندهای پیچیده و متناقض اجتماعی و تاریخی توجه کنیم.

منابع:
نظریه کنش ارتباطی (هابرماس)ترجمه: کمال پولادی
فلسفه و امکان عقلانیت انتقادی (برایان اوکانر )ترجمه :آرام مسعودی
مقاله:جزم گرایی در مبانی فکری ریچارد پاول