دگرگونی‌های جهانی؛ سلطه‌جویی و بحران‌های نوین در نظام بین‌الملل

دسته: تحلیل
نویسنده: شفیق‌الله احدی
1404/01/09
8:26 ق.ظ
بازدید: 15

پایگاه خبری تحلیلی روایت : جهان امروز، شاهد تحولات بنیادینی است که ریشه در ماهیت سلطه‌جویانه بشر و ساختار آنارشیستی نظام بین‌الملل دارد. این ساختار، به قدرت‌های بزرگ اجازه می‌دهد تا کشورهای کوچک‌تر و ضعیف‌تر را به عنوان قلمرو خود تلقی کرده و هر زمان که بخواهند، به آن‌ها حمله کنند. این وضعیت، محصول تضاد ذاتی بین منافع ملی و آرمان جهانی صلح و همکاری است. جهانی صلح حد اقل پس از دو جنگ ویران‌گر جزء خواسته‌های جوامع ملل بوده است. در جهان امروز اما، کشورهای قدرتمند به این خواسته نه تنها که وقعی نمی‌گذارند به آن از عینک منافع می‌بینند. یعنی تا آنجا که منافع این قدرت‌ها تأمین بود تن به آرامش می‌دهند و این تن دادن نیز موقتی و بسته‌گی به مسیری منافع دارد. جهانی صلح با آنکه باید خواستنی‌تر از جهان جنگ باشد، امروزه مورد بحث آنچنانی قدرت‌های بزرگ نیست. نگارنده به این باور است که ترجیح جهان جنگ و درگیری به جهانی صلح، ریشه در بحرانی‌های نوین دارد که در نظام بین‌الملل بروز کرده است.

جهان امروز، شاهد تحولات بنیادینی است که ریشه در ماهیت سلطه‌جویانه بشر و ساختار آنارشیستی نظام بین‌الملل دارد. این ساختار، به قدرت‌های بزرگ اجازه می‌دهد تا کشورهای کوچک‌تر و ضعیف‌تر را به عنوان قلمرو خود تلقی کرده و هر زمان که بخواهند، به آن‌ها حمله کنند. این وضعیت، محصول تضاد ذاتی بین منافع ملی و آرمان جهانی صلح و همکاری است. جهانی صلح حد اقل پس از دو جنگ ویران‌گر جزء خواسته‌های جوامع ملل بوده است. در جهان امروز اما، کشورهای قدرتمند به این خواسته نه تنها که وقعی نمی‌گذارند به آن از عینک منافع می‌بینند. یعنی تا آنجا که منافع این قدرت‌ها تأمین بود تن به آرامش می‌دهند و این تن دادن نیز موقتی و بسته‌گی به مسیری منافع دارد. جهانی صلح با آنکه باید خواستنی‌تر از جهان جنگ باشد، امروزه مورد بحث آنچنانی قدرت‌های بزرگ نیست. نگارنده به این باور است که ترجیح جهان جنگ و درگیری به جهانی صلح، ریشه در بحرانی‌های نوین دارد که در نظام بین‌الملل بروز کرده است.

ظهور بحران‌های نوین در نظام بین الملل

پس از معاهده وستفالی و شکل‌گیری نظام چندقطبی، توافقی ضمنی بین قدرت‌های بزرگ حاکم بود که از جنگ‌های مستقیم بین خود اجتناب کنند. این توافق، بر پایه تقسیم‌بندی مناطق نفوذ و احترام به حاکمیت نسبی یکدیگر استوار بود. مدتی مدیدی این توافق پا برجا ماند تا اینکه جنگ جهانی اول اتفاق افتاد و نظم جدید شکل گرفت. در نظام چندقطبی یک توازن مورد توافق بود، این توازن اما، شکننده، بی ثبات و بسته به یک جرقه‌ی بود که از هم بشکند. همانگونه که در طول تاریخ چنین توافق‌های بارها به هم خورده و جنگ‌های ویران‌گری به وقوع پیوسته است. شکست چنین توافق‌های، اغلب منجر به فروپاشی و جابجای قدرت‌های بزرگ و تغییر در ساختار نظام بین‌الملل شده است. به عنوان مثال، می‌توان به فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و تغییرات ژئوپلیتیکی ناشی از آن اشاره کرد. این فروپاشی، پس از جنگ جهانی اول که نظام چندقطبی به دو قطبی تغیر یافته بود را به سمت یک قطبی سوق داد، اما این وضع نیز پایدار نیست و به ظهور قدرت‌های جدید و تغییر در الگوهای قدرت جهانی منجر شده است.
نظم جهانی به طرق مختلف در حال تحول است. یکی از این تحولات، تغییرات در قدرت‌های جهانی است که به وضوح قابل مشاهده است. به عنوان مثال، ظهور چین به عنوان یک قدرت اقتصادی، نمونه بارزی از این تغییرات است. دیگر شاخص‌های قابل توجه می‌توانند شامل بحران‌های جهانی مانند پاندمی کووید-۱۹ باشند که نه تنها اثرات عمیقی بر اقتصاد جهانی گذاشت، بلکه سبک زندگی و شیوه‌های کسب‌وکار را نیز تغییر داد. پیشرفت‌های فناورانه نظیر توسعه هوش مصنوعی و یادگیری ماشین، نیز به‌عنوان یکی از عوامل مهم در دگرگونی نظم جهانی مطرح می‌شود. این تغییرات پیامدهایی گسترده دارد، از تهدید حریم خصوصی افراد به‌دلیل ویدیوهای دیپ فیک تا تأثیر آن بر نتایج انتخابات.
مهم‌تر از همه، این تحولات نشان می‌دهد که ایده جامعه‌ی جهانی و «جهان‌وطنی»، تا زمانی که تضاد منافع وجود دارد، یک آرمان دست‌نیافتنی باقی خواهد ماند. هر کشوری که منابع غنی داشته باشد و قدرت کافی برای دفاع از خود را نداشته باشد، در معرض خطر تجاوز، جنگ و درگیری قرار می‌گیرد. افغانستان، اوکراین، فلسطین و بسیاری از کشورهای دیگر، قربانیان این واقعیت تلخ هستند.
این وضعیت، نشان‌دهنده‌ی یک چرخه‌ی تکراری در تاریخ بشر است. قدرت، تعیین‌کننده‌ی سرنوشت ملت‌هاست و تا زمانی که قدرت کافی نباشد، ضعف و پامال شدن اجتناب‌ناپذیر خواهد بود. بنابراین، تقویت قدرت ملی و توانایی دفاع از منافع ملی، شرط اساسی برای بقاء و پیشرفت در نظام بین‌الملل کنونی است. اما، این قدرت، نه تنها قدرت نظامی، بلکه قدرت اقتصادی، سیاسی، فرهنگی و دیپلماتیک را نیز شامل می‌شود. رقابت قدرت‌ها بر سر منابع، فناوری، و نفوذ، موتور محرکه اصلی بسیاری از درگیری‌ها و بحران‌های جهانی است.

همچنین بخوانید: ملاعبدالکبیر به مردم پنجشیر: در نظام طالبان تعصب و تبعیض وجود ندارد

نتیجه‌گیری

نظام در حال تحول جدید، مبتنی بر تقویت فناوری، ارتقای قدرت نظامی، اقتصادی و سیاسی است. کشورهای که نمی‌توانند فناوری را تقویت و به قدرت‌های دیگر خویش توجه جدی کنند آهسته-آهسته قدرت تصمیم گیری از آنها گرفته می‌شود و حتا در نظم نوین جهانی مورد استعمار جدید قرار می‌گیرد. استعماری در چهره‌ی هم‌پیمان تمام دار و ندار آن کشور را به غارت می‌برد و در نهایت چیزی که به آن کشور می‌ماند تحقیر، سقوط و فروپاشی‌های پی‌هم است. در نظم جدید اتکاء به قدرت‌های بزرگ، زمینه‌ساز بحران است. زیرا، استفاده‌ی ابزاری در جهت تأمین منافع در نظم نوین قابل توجیه است. تجربه‌ی حضور این قدرت‌ها در کشورهای چون افغانستان، سوره، عراق و جاهای دیگر می‌تواند دلیلی بر این مدعا باشد. برای جلوگیری از تکرار این چرخه‌ی خشونت و درگیری، نیاز به یک رویکرد جدید و بنیادین به روابط بین‌المللی است که مبتنی بر همکاری، عدالت و احترام به حاکمیت ملی همه کشورها، صرف نظر از قدرت آن‌ها، باشد. این تغییر، مستلزم تغییر در نگرش‌ها، ساختارها و قوانین حاکم بر نظام بین‌الملل است.

نوشته های مرتبط :