دو نیمه‌ی لیوان: تاملی در بدبینی و خوش‌بینی

دسته: تحلیل
نویسنده: باسط بسام
1403/12/27
10:45 ق.ظ
بازدید: 16

پایگاه خبری تحلیلی روایت : 1. تمثیل لیوان با نیمه‌ی پر و نیمه‌ی خالی، در باب نگرش انسان به خود ‌و پیرامونش، تمثیل معروفی‌است. اما این تمثیل بیشتر برای دیدن نیمه‌ی پر لیوان به کار می‌رود. پرسش این است که اگر نیمه‌ی پر لیوان، به جای شهد، پر از زهر باشد چه؟ یا شهدی که در نیمه‌ی پرِ لیوان، چشم‌نوازی می‌کند، یک توهم یا نه آن چیز مطلوب و خواستنی باشد چه؟. توصیه‌گران نیمه‌ی پر لیوان، به احتمال زیاد به این پرسش علاقه ندارند که بیندیشند، چون از همان ابتدا، نگاه منفی به نیمه¬ی پرِ لیوان را پذیرا نیستند. زیرا این پرسش، کماکان با چشم‌انداز نیمه‌‌ی خالی لیوان طرح می‌شود. یعنی نگاهی منفی دارد به خود نگاه مثبت: امکان زهرآگین بودن نیمه‌ی پر لیوان.

۱. تمثیل لیوان با نیمه‌ی پر و نیمه‌ی خالی، در باب نگرش انسان به خود ‌و پیرامونش، تمثیل معروفی‌است. اما این تمثیل بیشتر برای دیدن نیمه‌ی پر لیوان به کار می‌رود. پرسش این است که اگر نیمه‌ی پر لیوان، به جای شهد، پر از زهر باشد چه؟ یا شهدی که در نیمه¬ی پرِ لیوان، چشم‌نوازی می‌کند، یک توهم یا نه آن چیز مطلوب و خواستنی باشد چه؟. توصیه‌گران نیمه‌ی پر لیوان، به احتمال زیاد به این پرسش علاقه ندارند که بیندیشند، چون از همان ابتدا، نگاه منفی به نیمه‌ی پرِ لیوان را پذیرا نیستند. زیرا این پرسش، کماکان با چشم‌انداز نیمه‌‌ی خالی لیوان طرح می‌شود. یعنی نگاهی منفی دارد به خود نگاه مثبت: امکان زهرآگین بودن نیمه‌ی پر لیوان.

پرسش دیگر این است که اگر نیمه‌ی خالی لیوان فضای برای مبارزه باشد چه؟. بر خلاف نیمه‌ی پرگرایانِ لیوان، آنان‌که خیره به نیمه‌ی خالی لیوان اند، کماکان به این پرسش می‌اندیشند. البته این پرسش نه از خود چشم‌انداز نیمه‌ی خالی لیوان که از نگرگاه نیمه‌ی پر لیوان مطرح می‌شود. زیرا، در نیمه‌ی خالی لیوان نگاهی ایجابی‌یی دارد که به یک امکان می‌اندیشد: امکان مبارزه.
نیمه ی پُرِ لیوان، نوعی نگرشی خوشبینانه و در نتیجه پذیرنده است. یعنی می خواهد هستی را و شرایط را چونان که هست، بپذیرد. این از یک جهت، از جهت دیگر، این نگاه شر و شرایط نا مطلوب را به فراموشی می‌سپارد. زیرا، دیدن شر و شرایط نا مطلوب، یعنی دیدن امری منفی. یعنی همان چیزی که از این چشم‌انداز نباید دیده شود.

۲. مبارزه، معنایی ندارد اگر انسان و شرایط زیستانی او دچار وضعیت نامطلوب نشده باشد. یعنی یا خودش در فردیت اش گرفتار اوضاع نا مطلوب و نا خوشایند، و به تعبیر درستتر، بحران شده است؛ و یا این‌که اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی دچار نابسامانیِ یی شده است که فرد و یا گروهی را وادار به مبارزه می کند. در نتیجه، در چنین حالتی آن‌چه از کف میرود خوشبینی یی است که فرد در شرایط مطلوب می‌تواند آنرا داشته باشد. اگر شرایط مطلوب میبود، مبارزه معنایی نداشت. این خوشبینی را‌ می‌توان خوشبینی منفعل نامید. در این خوشبینی ما با این ساختار از بینش رو به روی هستیم که می‌گوید: جهان و شرایط حاکم بر آن، همین گونه که هست زیباست، یا دست کم، در حد امکانی از زیبایی/خوبی/درستی قرار دارد. یعنی وجود شر را انکار نمیکند، اما آن را ذاتیِ جهان یا هستی می‌داند. یا ساختار این بینش، چونان که تری ایگلتون؛ با التفات به دید‌گاه های لایبنیتس، اشاره میکند، این است که: “ما ساکنین بهترین دنیای ممکن هستیم”. در این طرز دید، مبارزه به کلی بی معنا می شود، چون، بنیاد مبارزه برای تغییر است. گذر از شرایط نامطلوب است به شرایط مطلوب. امکان تغییر و استقرار شرایط دیگر در ذات مبارزه نهفته است که در مغایرت تام با این خوشبینی قرار دارد. این خوشبینی از این حیث که گرفتار انفعال است، میتواند قوی ترین ابزار در دست حاکمان سیاسی و حکومت های تمامیت خواه باشد. زیرا، سوژه، رعیت یا شهروند، دچار انفعال است و دست به هیچ گونه کنش‌گریِ خودسازی، اجتماعی و سیاسی نمی‌زند. چرا؟ چون، در باور او بهترین شرایط ممکن همین است هست. در این جا نقطه ی تمرکزم بر دیدگاه فلسفی-کلامیِ جبرگرایی نیست، بلکه بیشتر روی خوشبینی یی متمرکز هستم که به شکلی خودش را به این زمینه های فلسفی و کلامی می نشاند. عمده ترین خصیصه ی این خوشبینیِ بدذات، این است که چیزی به نام پیش‌رفت، شدن و تکامل را بر نمی تابد. چون حد اعلای امکان کمال را همین که هست می داند. این که آیا در عمل چنین چیزی هست یا خیر، کاری ندارم، فقط به لحاظ نظری به سنجش آن می‌پردازم. به هر حال، این خوشبینی دچار نوعی استیصال یا ناامیدی نیز است. چون، امید نیز امری است معطوف به امکان اتفاق یا رخدادی در آینده، یعنی به چیزی، وضعی یا خواسته ای که اکنون نیست و می‌تواند باشد. شرایطی دیگری که اکنون حاکم نیست، اما حاکم شدنش ناممکن نیست. از این جهت، این خوشبینی درست در مغاکی می افتد که ضد آن است، یعنی بدبینیِ منفعل. بدبینیِ منفعل نیز آن شکلی از نگاهی است که هیچ کنشی را معنامند نمیداند. این نگاه نه تنها به نیمه ی خالی لیوان خیره می شود که نیمه ی پر را نیز فاقد معنا و ارزش می داند. اما تفاوت آن با این خوشبینی در این است که کنش یا مبارزه را ناممکن نمی داند، بلکه آنرا بی معنا و پوچ می داند.

همچنین بخوانید: کرامت انسان

۳. اما اگر خوشبینی نوعی امیدِ جبری یا کورکورانه برای بهبودیِ خود به خود اوضاع باشد، در آن صورت ما با فرمی دیگری از خوشبینی مواجه هستیم. با این فرم از خوشبینی‌ که شر و واقعیت عینی را به مثابه ی امور نخواستنی، انکار یا چیزی نازدودنی نمیداند، اما این انگاره، زدودن شر و تغییر واقعیت نامطلوب را، بر این امید استوار می‌کند که اوضاع خود به خود خوب می‌شود. این نگاه می‌گوید: درست است واقعیتِ تلخی موجود است و شرارت زیادی حکم فرما است، اما همه چیز خوب می شود. این ساده لوحانه ترین نوع خوشبینی است که فرد با مبتلا شدن به آن، دست از کنشگری فعالانه در راستای زدودن شر و تغییر واقعیت بر میدارد و آن را فرا می افکند به دوش نیروی های بیرون از خود. مثلن: دست غیبی، تقدیر، یا گروهای دیگر. یعنی این خوشبینی فرد را با این توهم سر مست می کند که تو خوش باشُ و غم روزگاران مخور! همه چیز خود به خود خوب میشود. دنیا کاسه ی دور است، دنیا این گونه نمی ماند. این خوشبینی اساسش را بر تغییر می گذارد، اما حودش مسئول آوردن تغییر نمی داند. در این حالت، فرد به دنبال یوسف نمی‌رود، بلکه میداند که یوسف خودش به کنعان می آید. اما گریه های یعقوب وار هم نمی کند، دست به جستجو هم نمیزند، زیرا میداند که یوسف گم گشته باز می آید به کنعان، پس نه غم می‌خورد و نه جُنب. یعنی دست به کنش نمی زند. امید، خطرناکترین توهم این گونه خوشبینی است. زیرا، خودِ این امید استوار است بر نیروی بیرون از خود که ممکن است چنین نیرویی وجود نداشته باشد. توهم از این جهت است که این خوشبینی، در هر حالت، امید بر بهبود اضاع جهان دارد، اما خودش در راستای تحقق این امید و بهبود کاری نمیکند، حتا اگر هیچ نیروی بیرونیِ برای تغییر و بهبود اضاع وجود نداشته باشد. به عبارت دیگر، وجود نیروی تغییر آور را، صرف نظر از بودن و نبودن این نیرو، پیش‌فرض می‌گیرد. منظور از نیرو صرفن جریان ها و گرو های انسانی نیست، هر آن‌چه که سوژه‌ی ساده لوحِ خوش‌بین به آن تکیه می‌کند. در برار این ما بدبینی فعال را داریم که به رغم دیدن امور منفی ساختاری را برای زیستن طرح و برای تحقق آن مبارزه می کند. امتیاز این بدبینی نسبت به هر دو نوع خوشبینی و حتا خوشبینی شادزیستی در این است که این بدبینی بر آمده از یک فرایند فکری است. یعنی سوژه یی در پشت این بدبینی می ایستد که تمام کلیشه ها و ساختار های از پیش موجود فرهنگی، اجتماعی و سیاسی؛ او را اقناع نکرده است و خودش دست به طرح ریزی می زند. این سوژه، همان سوژه ی سقف¬ شکافنده¬ی است نه آن سوژه¬ ی منتظر که در این خیال می خوابد که یوسف گم گشته خودش به کنعان می آید.

همچنین بخوانید: میان پوچی و حقیقت؛ آن‌جا که جهان دوپاره می‌شود

این خوشبینی مبارزه را بی معنا نمیکند، بلکه در اساس آن‌ را به مثابه ی یک حرکت خویشتن‌بنیاد، فراکنی میکند. حاکمیت این خوشبینی را در افراد یک جامعه، می‌توان فاجعه‌ی مضاعف نامید. زیرا، همه ی این خوشبینان با توجه به رویکرد مثبت اندیشی شان غرقِ در شادی و سرور خویش هستند، اما همچنان باورمند اند که نیرویی بیرون از آن‌ها تغییر را می‌آورد. سرور این گونه خوشبینی، قسمتی ناشی از زیبانگری خام‌اندیشانه ی جهان است و قسمتی ناشی از این امید متوهم آمدنی بودن تغییر.

۴. اگر خوشبینی چنین است آیا باید بدبین بود؟. برگردیم به تمثیل لیوان. آیا ما ناچاریم که حتمن: یا باید نیمه ی خالی لیوان را ببینیم، یا باید نمیه ی پر را؟. مگر نمی‌شود هر دو قسمت را دید؟. می‌شود. پس باید خود لیوان را دید. هم نیمه ی پر آن را و هم نیمه ی خالی آن را، و هم باید تحلیل کرد که محتوای نیمه‌ی پر لیوان، آیا واقعن چیزی مطلوبی است؟. در این طرز نگاه، ما با سوژه ی تحلیل گر و منطقی رو به روییم. سوژه ی بینا. اما نه آن بینایی که یا به نمیه ی پر لیوان چشم می دوزد و یا به نیمه ی خالی لیوان. به همین سان دیدِ او در دیدن تمام لیوان نیز، دید بی تحلیل نیست. بنا بر این، او نه نیمه ی پر تمامن خوشایند می پندارد و نه نیمه ی خالی را کلن فضای زهر آلود و یا خالی از هر امکانی می داند. پس نمیه پر لیوان و نیمه ی خالی لیوان چیزهای از پیش داوری شده برای او نیستند. به همین اعتبار این سوژه، سوژه ی خردمند نیز است.

همچنین بخوانید: فراسوی تفاوت‌ها؛ انسان‌محوری در جامعه‌ی چندگانه

به هر حال، این دید نه کاملن خوشبینانه است و نه کاملن بدبینانه. نه جهان را کاملن روشن می‌بیند و‌ نه کاملن تاریک. زیرا شرایط جاری را چنان‌که هست می‌خواهد ببیند، اگر خوب است، خوب و اگر خراب است خراب. واقعیت را میبیند، می‌سنجد و در صورت لزوم با آن دست به ستیز میزند. این همان چیزی است که به واقعیت نگری تعبیر می شود. سوژه در این حالت نه خوشبین است و نه بدبین؛ بلکه واقع بین است. آن چه هست را فارغ از پیش فرض های از قبل تعیین شده ( خوب/بد) می بیند. سوژه ی کنشگر در چنین حالتی سوژه یی است منطقی و نه متوهم. این سوژه امیدی که به تغییر دارد را مبتنی می‌کند بر واقعیت و زور و توان مبارزه و همچنین نا امیدی را. بنا بر این هیچ پیش فرضی نه برای شکست و نه برای پیروزی ندارد، و هر پیش فرضی مبتنی بر عقلانیت و نشانه‌های وضعیت برای او شکل می‌گیرد. نه بی‌ دف و ساز بر سر جنازه می‌رقصد و نه با اشک و آه در عروسی، وردهای جنازه را می‌خواند.