دروغگویی در فلسفه ایرانی

دسته: تحلیل
نویسنده: نصرالله پورجوادی
1404/01/12
5:59 ب.ظ
بازدید: 16

پایگاه خبری تحلیلی روایت : در میان همه فیلسوفان غربی ، اعم از قدیم وجدید، علاقه من بیش از هرکس به افلاطون بوده‌است. این علاقه را هم شصت سال است که حفظ کرده ام و اگرچه انتقادهایی هم به او داشته و دارم، ولی هیچ گاه این انتقادها خللی در علاقه من به او ایجاد نکرده است. یکی از بزرگترین انتقادهایی که من به افلاطون داشته ام توجیهی است که او از دروغ گویی کرده است. افلاطون در زمره نخستین کسانی است که دروغ مصلحت آمیز را تحت شرایطی جایز دانسته است.از نظر او حاکم یا پادشاه میتواند در مواردی که به نفع خود مردم است به آنها دروغ بگوید. افلاطون با وجود این که فلسفه اش به فلسفه ایرانی بسیار نزدیک بود ولیکن در مورد جایز دانستن دروغ مصلحت آمیز از فلسفه ایرانی دور شده است.

در میان همه فیلسوفان غربی ، اعم از قدیم وجدید، علاقه من بیش از هرکس به افلاطون بوده‌است. این علاقه را هم شصت سال است که حفظ کرده ام و اگرچه انتقادهایی هم به او داشته و دارم، ولی هیچ گاه این انتقادها خللی در علاقه من به او ایجاد نکرده است. یکی از بزرگترین انتقادهایی که من به افلاطون داشته ام توجیهی است که او از دروغ گویی کرده است. افلاطون در زمره نخستین کسانی است که دروغ مصلحت آمیز را تحت شرایطی جایز دانسته است.از نظر او حاکم یا پادشاه میتواند در مواردی که به نفع خود مردم است به آنها دروغ بگوید. افلاطون با وجود این که فلسفه اش به فلسفه ایرانی بسیار نزدیک بود ولیکن در مورد جایز دانستن دروغ مصلحت آمیز از فلسفه ایرانی دور شده است. در فلسفه یا دیانت ایرانی دروغ ذاتا اهریمنی است و چیزی که ذاتا اهریمنی باشد تحت هیچ شرایطی نیک و اهورایی نمیشود و نتیجه اهورایی هم به بار نمی آورد. شاید جمله « دروغگو دشمن خداست » در اصل از فلسفه ایرانی گرفته شده باشد، زیرا دروغ یا دروج دشمن اشه یا ارته است و اشه همان حق و راستی و درستی است که یکی از صفات ذاتی هرمزد است، چنانکه یکی از حکمای یونانی به نام فرفوریوس گفته است که راستی یا اشه از نظر ایرانیان جان هرمزد است. به تعبیر اسلامی، راستی همان «روح الله» است که هیچگاه با دیو دروج سر آشتی ندارد. من هنوز هیچ منبع اصیل ایرانی را ندیده ام که در آن دروغ گویی جایز پنداشته شده باشد. فقط در منابع دوره اسلامی است که ایرانیان بحث جایز بودن برخی از دروغگوییها را پیش کشیده اند، منابعی چون قابوسنامه و کیمیای سعادت و گلستان سعدی.همه این منابع تحت تاثیر سنت عربها بوده اند که دروغ گویی را مثلا در جنگ، با عنوان «خدعه»، یا به همسر برای جلب رضایت او، یا برای نجات جان دیگران جایز و حتی گاهی لازم دانسته اند. در حالی که حکمای ایرانی هیچ گاه دروغ را، چه در هنگام جنگ و چه در هنگام صلح ، روا نمی دانستند. آنها معتقد بودند که اگر سخن راست باعث درد سر و گرفتاری دیگران بشود، باید از گفتن آن خود داری کرد. به همین دلیل عرفای ما میگفتند « جز راست نباید گفت، و هر راست نشاید گفت.» بنابراین، در فلسفه عملی ایرانی هیچ جایی برای دروغ گویی حاکمان و شاهان هم وجود نداشته است و سخن افلاطون که می‌گفت پادشاه یا حاکم میتواند در شرایطی به مرد دروغ بگوید پذیرفته نبوده است.‌ البته این به این معنی نیست که ایرانیان پیش از اسلام در عمل دروغ نمی‌گفتند. نه، آنها هم دروغ میگفتند و به همین جهت بود که داریوش هخامنشی دعا میکرد که اهورامزدا کشور ایران را از شر دروغ و خشکسالی رهایی بخشد. اما نکته اینجاست که ایرانیان از لحاظ فلسفی و دینی دروغ را توجیه نمی کردند و اگر پادشاهی یا حاکمی به مردم دروغ می‌گفت یا در جنگ با دشمن ( نه با مردم خودش) به خدعه متوسل میشد او را دروغگو و گناهکار می‌دانستند.

نوشته های مرتبط :