خودزنی در نقد و قدرت‌زدایی تدریجی؛ روایت یک خطای سیاسی در جامعه تاجیک

دسته: تحلیل
نویسنده: محمد هاشم سروری
1404/02/17
9:22 ق.ظ
بازدید: 16

پایگاه خبری تحلیلی روایت : نقد، به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم در فرایندهای اجتماعی و سیاسی، نقش حیاتی در رشد و اصلاح جوامع ایفا می‌کند. این واژه در لغت به معنای جدا کردن خوب از بد و ارزیابی ارزش‌هاست، اما در عمل به فرآیندی تحلیلی تبدیل می‌شود که در آن نقاط قوت و ضعف یک پدیده یا ساختار مورد بررسی قرار می‌گیرد. هدف از نقد، نه تخریب و حذف، بلکه اصلاح، ارتقاء و پیشگیری از تکرار اشتباهات است. در تمامی حوزه‌ها، نقد ضروری است، اما در سیاست، تأثیر آن به‌ویژه پررنگ‌تر است. نقد سیاسی با قدرت، منافع جمعی و سرنوشت عمومی ارتباط مستقیم دارد و می‌تواند منجر به تحولات اساسی در حکومت‌ها و جامعه شود. با این حال، اگر نقد به‌صورت افراطی و بی‌هدف صورت گیرد، نه تنها موجب بهبود شرایط نمی‌شود، بلکه می‌تواند به تضعیف انسجام سیاسی و اجتماعی و از دست رفتن فرصت‌های راهبردی منتهی گردد.

نقد، به‌عنوان یکی از ابزارهای مهم در فرایندهای اجتماعی و سیاسی، نقش حیاتی در رشد و اصلاح جوامع ایفا می‌کند. این واژه در لغت به معنای جدا کردن خوب از بد و ارزیابی ارزش‌هاست، اما در عمل به فرآیندی تحلیلی تبدیل می‌شود که در آن نقاط قوت و ضعف یک پدیده یا ساختار مورد بررسی قرار می‌گیرد. هدف از نقد، نه تخریب و حذف، بلکه اصلاح، ارتقاء و پیشگیری از تکرار اشتباهات است. در تمامی حوزه‌ها، نقد ضروری است، اما در سیاست، تأثیر آن به‌ویژه پررنگ‌تر است. نقد سیاسی با قدرت، منافع جمعی و سرنوشت عمومی ارتباط مستقیم دارد و می‌تواند منجر به تحولات اساسی در حکومت‌ها و جامعه شود. با این حال، اگر نقد به‌صورت افراطی و بی‌هدف صورت گیرد، نه تنها موجب بهبود شرایط نمی‌شود، بلکه می‌تواند به تضعیف انسجام سیاسی و اجتماعی و از دست رفتن فرصت‌های راهبردی منتهی گردد.
در افغانستان، اقوام مختلف رویکردهای متفاوتی نسبت به نقد و به ویژه نقد درون‌گروهی داشته‌اند. در این میان، تفاوت رویکرد پشتون‌ها و تاجیک‌ها مثال‌زدنی است. نحوه برخورد پشتون‌ها با نقد نشان‌دهنده یک هوشیاری سیاسی است که منجر به حفظ انسجام و قدرت می‌شود، در حالی که تاجیک‌ها غالباً با افراط در نقد و خودنقدی، وخود زنی، فرصت‌های سیاسی خود را از دست داده‌اند. این تفاوت‌ها نه تنها به چگونگی برخورد با مشکلات و چالش‌های داخلی بلکه به تأثیرات آن‌ها بر روندهای کلیدی در سیاست افغانستان مرتبط است. در این مقاله، به تحلیل یکی از ضعف‌های استراتژیک جامعه تاجیک در افغانستان خواهیم پرداخت، افراط در نقد درون‌قومی که به غفلت از انسجام قدرت و تهدید جدی برای فرصت‌های تأثیرگذاری منتهی شده است.

رهبران پشتون؛ مصون از نقد، محفوظ در حافظه جمعی

پشتون‌ها در طول تاریخ معاصر، رویکردی آگاهانه نسبت به رهبران‌شان داشته‌اند. نمونه بارز این مسئله، شاه شجاع است؛ چهره‌ای که با حمایت انگلیس ها به قدرت بازگشت و جایگاهی بحث‌برانگیز در تاریخ دارد. با این‌حال، در فضای سیاسی پشتون‌ها کمتر صدایی برای تخریب یا طرد او شنیده می‌شود.
همین‌طور اشرف غنی، با وجود فرار تحقیرآمیز از کابل داشتن همسر یهودی، بی‌تفاوتی و نادانی مسایل دینی و مذهبی‌اش، نه‌تنها در حلقات پشتون مورد نقد جدی قرار نگرفت، بلکه گاه توجیه شد. این نشانه یک پدیده روشن است‌.پشتون‌ها ضعف‌ها و اشتباهات رهبران خود را به نام منافع جمعی و اتحاد نادیده می‌گیرند یا مدیریت می‌کنند، نه این‌که آن‌ها را بهانه‌ی تخریب و فروپاشی کنند.
این رفتار نه‌تنها تعصب کور نیست، بلکه نشان از درک عمیق از قواعد بازی قدرت دارد. پشتون‌ها دریافته‌اند که تخریب چهره‌های تاریخی‌شان، تنها به نفع رقباست و برای حفظ اقتدار سیاسی، باید انسجام روایی خود را نگه دارند. آن‌ها حتی رهبران ناکام خود را هم در روایت سیاسی‌شان حفظ می‌کنند تا نماد قدرت باقی بمانند.

تاجیک‌ها خود زنی و خودانتقادی افراطی

در نقطه مقابل، تاجیک‌ها همواره از آستانه نقدپذیری بالایی برخوردار بوده‌اند؛ اما این نقدها اغلب به خودتخریبی و فرسایش هویت جمعی منجر شده است. از احمدشاه مسعود تااستاد برهان‌الدین ربانی و حتی روشنفکران معاصر، هیچ رهبری از تیغ نقد درون‌قومی در امان نمانده است.
در سیاست قومی، نقد بدون انسجام چیزی جز خودکشی سیاسی نیست. وقتی یک قوم تمام انرژی خود را صرف کوبیدن چهره‌های تاریخی و نقد بی‌پایان رهبرانش می‌کند، ناخواسته به دیگران مجال می‌دهد تا با انسجام و روایت‌سازی، قدرت را در دست گیرند. آن‌که خود را می‌کوبد، عملاً رقیب را می‌سازد و آینده را به او می‌سپارد.
این وضعیت، به‌جای همگرایی، به پراکندگی سیاسی دامن زده و سبب شده است که تاجیک‌ها علی‌رغم ظرفیت علمی، فرهنگی و تاریخی‌شان، در ساختار قدرت سیاسی نقش کمرنگ‌تری ایفا کنند.
در جامعه‌ای مانند افغانستان، نقد و خودزنی سیاسی نه‌تنها سودی ندارد، بلکه به‌زیان همان قومی تمام می‌شود که آن را انجام می‌دهد. چون در ساختار قومیِ قدرت، آن‌که منسجم‌تر است، قدرتمندتر می‌ماند. در چنین فضایی، انسجام و حفظ روایت جمعی، بیشتر از انتقادهای بی‌پایان، به بقا و اثرگذاری سیاسی کمک می‌کند.

نقد هدفمند یا خودزنی سیاسی؟

در سپهر سیاست افغانستان، برخورد گروه‌های قومی با قدرت، تفاوت‌هایی بنیادین دارد؛ تفاوت‌هایی که آینده‌سازند و بعضاً سرنوشت‌ساز،پشتون‌ها با پرهیز از درگیری درونی و نقد علنی چهره‌های کلیدی‌شان، انرژی خود را بر حفظ ساختار قدرت متمرکز کرده‌اند. آن‌ها اتحاد را بر حقیقت‌طلبی علنی مقدم دانسته‌اند، زیرا دریافته‌اند که در سیاست، حقیقت گاه باید در خدمت منافع جمعی مدیریت شود، نه قربانی گردد.
شاید برخی بگویند پشتون‌ها نقد نمی‌کنند چون تعصب قومی دارند؛ اما واقعیت پیچیده‌تر از این است.
آن‌ها با درک اهمیت انسجام در برابر رقابت قومی و سیاسی، خود را درگیر منازعات درون‌قومی نمی‌کنند و تمام ظرفیت‌شان را بر «تداوم اقتدار» تنظیم کرده‌اند. این یک تاکتیک آگاهانه برای دوام ساختار قدرت است، نه صرفاً تعصب کور که از ناآگاهی یا جزم‌اندیشی ناشی شده باشد.
در نقطه‌ی مقابل، تاجیک‌ها گرچه از نظر فرهنگی و فکری غنی‌اند، اما در عرصه سیاسی گرفتار چرخه‌ای از خودانتقادی بی‌مرز شده‌اند؛ چرخه‌ای که می‌توان آن را چنین خلاصه کرد:خودانتقادی بی‌مرز، قدرت‌زدایی تدریجی ،روایت یک خطای سیاسی در جامعه تاجیک، خطایی که به تضعیف موقعیت سیاسی این قوم و کاهش تأثیر آن در ساختارهای کلیدی کشور انجامیده است
. این رفتار، به جای تبدیل شدن به گفتمان اصلاح‌گرایانه، اغلب به تضعیف جبهه داخلی و اتلاف سرمایه‌ی اجتماعی انجامیده است.
در همین راستا، بسیاری از روشنفکران و جوانان تاجیک، به‌جای ایفای نقش منتقدان اصلاح‌گر، با تبدیل نقد به گلایه‌های مداوم،بی‌نتیجه و تخلیه عقده های بیجا، ناخواسته به موانعی در مسیر انسجام و بازسازی قدرت قومی تبدیل شده‌اند

نقدهای بی‌پایان، که گاه به مرز تخریب و حذف چهره‌های اثرگذار نزدیک می‌شوند، نه‌تنها به انسجام ملی کمکی نمی‌کنند، بلکه به تضعیف موقعیت سیاسی جامعه تاجیک در ساختارهای کلیدی کشور می‌انجامند. اگر این جامعه از خودنقدی بی‌هدف به سمت نقد سازنده ،هدفمند و مدیریت شده حرکت نکند، همچنان در نقش منتقد باقی خواهد ماند، نه کنشگران اصلی قدرت که توان تأثیرگذاری و تعیین جهت تحولات سیاسی را داشته باشند.
تاجیک‌ها باید دریابند که قدرت، بدون انسجام و راهبرد، تنها یک خاطره‌ی گمشده خواهد بود. برای بازگشت به صحنه تصمیم‌گیری، باید میان نقداصلاحگرایانه، خودنقدی و خودزنی تمایز قائل شوند وگرنه، تکرار این خطای استراتژیک، چیزی جز تداوم حاشیه‌نشینی سیاسی برای‌شان نخواهد داشت

نتیجه‌گیری: نقد هوشمندانه، نه تخریب هویت

اگر نقد در خدمت وحدت و اصلاح باشد، مایه نجات است؛ اما اگر به جدال دائمی درون‌قومی تبدیل شود، فقط راه را برای رقبای منسجم‌تر باز می‌کند.
در سیاست قومی، آن‌که روایت منسجم‌تری از گذشته دارد و برای آینده برنامه‌ریزی می‌کند، قدرت را در دست می‌گیرد؛ نه آن‌که اسیر انتقاد بی‌پایان از خویش باشد.
تا زمانی‌که تاجیک‌ها به جای تخریب گذشته و درگیری درونی، به بازسازی اعتماد جمعی، انسجام سیاسی، و برنامه‌ریزی هدفمند روی نیاورند، همچنان در حاشیه خواهند ماند و میدان برای اقوامی باز می‌ماند که ضعف‌های خود را پنهان، و قدرت‌شان را برجسته می‌کنند.

نوشته های مرتبط :