خاتم الشعرای زبان فارسی به پاسداشت زادروز مولانا جامی

دسته: تحلیل
نویسنده: کیان‌نیا
1403/08/21
1:04 ب.ظ
بازدید: 21

پایگاه خبری تحلیلی روایت : «خاتم الشعرای»ش خوانده اند و گاهی نیز «همه‌چیز دان»ش لقب داده اند، موسیقیدان، عالم و عارفی که در عین حال شاعر بی‌همتای عصر خود است، جامی از حیث جایگاه روزگار خویش از همه شاعران زبان فارسی بلندتر نشسته است، و هم اوست که چندین فرمانروای بزرگ روزگارش به او همچون پیر خود ارادت دارند؛ اشرف الممالک فرمانروای مصر و سلطان محمد فاتح و سلطان بایزید دوم فرمانروایان عثمانی و سلطان حسین بایقرا و دیگر فرمانروایان تیموری. شهرت جامی در روزگارش به اقصی نقاط عالم اسلامی رسیده بود و نامه های که بین او و حاکم قره قویونلو و سایر فرمانروایان مذکور رد و بدل شده است نشان از ارادت ویژه آنان به مولانا جامی و صیت شهرت او از خراسان و خوارزم تا اسلامبول و مصر دارد

«خاتم الشعرای»ش خوانده اند و گاهی نیز «همه‌چیز دان»ش لقب داده اند، موسیقیدان، عالم و عارفی که در عین حال شاعر بی‌همتای عصر خود است، جامی از حیث جایگاه روزگار خویش از همه شاعران زبان فارسی بلندتر نشسته است، و هم اوست که چندین فرمانروای بزرگ روزگارش به او همچون پیر خود ارادت دارند؛ اشرف الممالک فرمانروای مصر و سلطان محمد فاتح و سلطان بایزید دوم فرمانروایان عثمانی و سلطان حسین بایقرا و دیگر فرمانروایان تیموری. شهرت جامی در روزگارش به اقصی نقاط عالم اسلامی رسیده بود و نامه های که بین او و حاکم قره قویونلو و سایر فرمانروایان مذکور رد و بدل شده است نشان از ارادت ویژه آنان به مولانا جامی و صیت شهرت او از خراسان و خوارزم تا اسلامبول و مصر دارد
و همچنین جامی تنها شاعری است که یک فرمانروایی بزرگ در صدد برهم زدن اعتبار و ارزش او و نوشته ها و سخنانش بر می آید.
با روی کار آمدن صفویه و اسماعیل صفوی که صورت دیگری از تیمور گورکانی بود، دشمنی با جامی به اوج خود می‌رسد، اسماعیل صفوی جامی را دشمن اهل بیت خوانده و فرمان میدهد کتابهایش را نابود کنند و هرجا نام «جامی» دیدند آن را به «خامی» بدل کنند و قصد دارد آرامگاه او را نیز در هرات ویران کند که روزگار مجالش نمیدهد، صفویان بیشترین تلاش خود را برای برهم چیدن اعتبار جامی انجام داده و به شهرت جامی لطمه های زیادی میزنند و روایات و قصه های دروغین در مورد او و سخنانش و گاهی حتی قصه های بافته از شیعه بودن او را نیز در میان ارادتمندان تحت فشار صفویه‌اش پخش میکنند تا آنان را از او روی گردان کنند.
جامی را بخشی از نویسندگان امروزی زبان فارسی در ایران نیز به چشم معاند دیده اند که برای درک بیشتر این مطلب میشود به کتاب «جامی» اثر نویسنده بزرگ علی اصغر حکمت مراجعه شود.
هرچه هست جامی یکی از بزرگترین شاعران و عارفان تاریخ ماست، در نثر سعدی دیگری و در نظم بقول ایرج میرزا «مهین استاد کُل بعد از نظامی»ست، جامی چهره ای‌است که شاعر بودن را برای خود ننگ میداند اما سوز و گداز عاشقانه‌ی نهفته در سینه اش او را وادار به سرودن میکند، غزل و مثنوی می‌سراید و برعکس آن شاعرانی که در همه دیوان شان جز چاپلوسی و تملق کمتر سخنی میتوان یافت قصیده های جامی سراسر پر از حکمت است و در عین حال اگر مدحی هم گفته تلاش کرده تا ایوان و کاخ و خانه‌ی ممدوح را در سخن آورد و از آن سخن بگوید تا از قصه های دروغین و به آسمان بردن ممدوح.
عبدالرحمان بن احمد جامی در تربت جام سرزمین شیخ ژنده فیل جامی یکی از توابع دارالسلطنه هرات در ۸۱۷ قمری زاده میشود
مولدم جام و رشحه‌ی قلمم
جرعه‌ی جام شیخ الاسلامی‌ست
لاجرم در جریده‌ی اشعار
بدو معنی تخلصم جامی‌ست
پدرش احمد با خانواده به شهر هرات می آیند و او آنجا در دانشگاه نظامیه هرات که آن زمان بهترین دانشگاه جهان است به تحصیل علوم ابتداییه می‌پردازد و کم کم جوان میشود، در نخستین سالهای جوانی رو سوی سمرقند میکند تا در محضر قاضی زاده رومی، دانشمند معروف روزگار خود که هراتی الاصل است درس بیاموزد، جامی با نبوغ سرشارش انگشت نمای همه مدرسه میشود و همینجاست که روزی قاضی زاده رومی همه دانشجویان خود را جمع کرده و برای شان میگوید:
«تا بنای سمرقند است هرگز بجودت طبع و قوت تصرف این جوان جامی کسی از آب آمویه عبور نکرده»
جامی به طریقت نقشبندیه علاقه مند است و خواجه عبیدالله احرار را به پیری میگزیند و چندین بار برای دیدارش به مرو و سمرقند میرود، و خود جامی بر مسند جانشینی خواجه احرار در دارالسلطنه هرات تکیه میزند.
جامی پس از درس خواندن به تدریس می‌پردازد و شاهان تیموری نیز نزد او رفت و آمد دارند و گاهی در جلسات درس او می آیند تا به چشم عامه برای خود کسب اعتبار کنند و از او که مقبول عام و خاص است نیز جلب رضایت و تقرب بنمایند.
جامی در روزگار سلطان حسین بایقرا به دربار تیموری رفت و آمد دارد و سلطان تیموری و وزیرش امیر علیشیر نوایی به او به چشم استاد خود می‌بینند و چندین بار امیر علیشیر از حضرت جامی که معمولا او را حتی در شعرهای خود هم «حضرت مخدومی» [یعنی کسیکه من به او خدمت میکنم] میخواند؛ تقاضا میکند تا آثاری به نظم و نوشته های به نثر در آورد و با اجابت این خواست امیر علیشیر است که امروز ما از آثاری چنین ارزشمند جامی برخورداریم.
زندگی جامی با همه آن پول و ثروتی که از جانب شاهان مختلف عالم اسلامی از ترکیه تا سمرقند و مصر به او مبذول میشد بسیار ساده و عاری از تکلف است، و طبیعی است آدمی که آنهمه مستغرق معنویات است فرصتی برای لذایذ مادی ندهد، امیر علیشیر نوایی که پس از وفات جامی برای گرامیداشت او کتاب خمسة‌المتحیرین را مینویسد درباره زندگی وی میگوید:

همچنین بخوانید: خداوندگار بلخ؛ تاجیکی که آتش در سوختگان عالم زد!

« با وجود اینکه دارا بودن علوم ظاهری و شاعری تماما مستلزم خود پسندی است، آن حضرت در افت و خیز و گفت و شنید و خوراک و پوشاک در میان اصحاب چنان رفتار میکردند که کسانیکه از راه دور آوازه کمالات ایشانرا شنیده و بزیارت ایشان می آمدند از بی تعیّنی در میان اصحاب و ملازمین تا معرفی و القای مسئله نمیشد نمی‌شناختند.»
جامی را از آن حیث که هیچ شاعر بزرگ پس از دیگر پدید نیامد (جز بیدل که او هم نزدیک سه قرن از او دور است) لقب خاتم الشعرا داده اند، قن نهم شعر فارسی بنام جامی اختصاص دارد و او در این قرن صدر نشین همه شاعران و چه بسا عالمان است.
جامی در ادبیات فارسی و عربی نیز دست بلند دارد، او کتابی در ادبیات عرب دارد که شرحی است بر کافیه ابن حاجب، در همه مدارسی که نحو و زبان عربی در طول قرن های پس از جامی در همه عالم اسلامی تدریس شده این کتاب با نام «شرح جامی» همیشه حرف نخست را زده است و همین اکنون نیز در اکثر دانشگاه های مورد نظر تدریس میشود، که کمال دانش و فهم او در ادبیات پیچیده عربی را نشان میدهد.
جامی در اواخر عمر به حج میرود و سفری بس طولانی برای وی رقم میخورد وی از شهرهای همدان و کردستان و بغداد و کربلا و نجف و مدینه و مکه و دمشق و حلب و تبریز دیدن میکند، در برخی از شهرها چون بغداد چهارماه میماند و در برخی نیز کمتر، و این سفر مولانا جامی در میان هفت سفری که در طول زندگی دارد ارزشمندترین و طولانی ترین شان است.
«هرکه آید یوم شنبه در طواف مولوی
هرطواف مولوی هفتاد حج اکبر است»
شعری که از قرن‌ها بر زبان مردم ارادتمند به مولانا جامی جاری است و مردم روز و شب شنبه را به زیارت وی رفته و شنبه دیگری را به نیز قرض میگذارند تا بعد از حصول خواسته خویش اداء نمایند.

همچنین بخوانید: دیالکتیک صعود و زبان فارسی

جامی در ۱۷محرم ۸۹۸قمری در شهر هرات درگذشت و برای وی بنای آرامگاهی در خور شأن نهادند و شاعران بسیاری در فراق او شعرها سرودند، آرامگاه مولانا جامی بوسیله سربازان و سپاه صفویه به ویرانی سوق داده شد و چنانکه گفته شد مورد دشمنی آنان قرار گرفت.
در رثای مولانا جامی امیر الکلام امیر علیشیر نوایی که پس از او سکان دار ادب خراسان شد مرثیه ای جانگداز طولانی دارد که برای حسن الختام نقل میشود:
زین عزا در همه عالم نه گدا ماند نه شاه
که کشیدند به سوگ تو دو صد ناله و آه

ابرسان گریه کنان نعره زنان سایه فکند
بر سر نعش تو خورشید کرم ظل الله

گر میسر شدیش نعش کشیدی بر دوش
چون من سوخته دل جانب مدفن همراه

شهریاران جهان چاک زده جامه به تن
پیش تابوت تو پویند به احوال تباه

سر بلندان زمان در پی نعشت شده پست
همه گریان و کشان بار تو با پشت دو تاه

شده هر پایه مهد تو بدوش یک قطب
لیک هر چار شده ندبه گرو وا اسفاه

عالمی را به سوی عالم دیگر بردن
نتوان جز به چنین بار کسان آگاه

جزعه اکبری افتاد که با این همه چشم
چرخ گردون نتوانست بدانسوی نگاه

گرچه شام تو شد از نور چو مهتاب سفید
هیچکس لیک ندیدست چنان روز سیاه

به نمازت که هزاران ز بشر پیوستند
صد هزاران ز ملایک به هوا صف بستند

نوشته های مرتبط :