جنگ‌‌های دموگرافیک؛ شکل‌گیری هویت اجتماعی افغانستان (۱۷۴۷ – ۲۰۲۱م)

دسته: تحلیل
نویسنده: نسیم ساعی
1404/01/03
11:22 ق.ظ
بازدید: 22

پایگاه خبری تحلیلی روایت : هویت اجتماعی یک جامعه، در طول تاریخ، تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله جنگ‌ها، مهاجرت‌ها و تغییرات فرهنگی دستخوش تحول شده است. در افغانستان، جنگ‌های دموگرافیک نقش اساسی در دگرگونی ساختار اجتماعی، فرهنگی، و سیاسی ایفا کرده‌اند.

هویت اجتماعی یک جامعه، در طول تاریخ، تحت تأثیر عوامل مختلفی از جمله جنگ‌ها، مهاجرت‌ها و تغییرات فرهنگی دستخوش تحول شده است. در افغانستان، جنگ‌های دموگرافیک نقش اساسی در دگرگونی ساختار اجتماعی، فرهنگی، و سیاسی ایفا کرده‌اند.

تاریخچه‌ی بازخوانی جنگ‌های دموگرافیک (جمعیتی)

جنگ‌های دموگرافیک (جمعیتی)، بهانه‌ی خوبی شد برای بازخوانی تاریخچه‌ی کشور.
در بدو ورود اعراب به بلخ، جمعیت این شهر که در زمان ورود کوشانیان به یک ملیون نفر می‎رسید، به ۵۰۰ هزار نفر کاهش یافت و این روند ادامه داشت و در افول بلخ به ۲۰۰ ۰۰۰ نفر رسید.
در سال (۷۳۳م) «نصر بن سیار» آخرین حاکم اموی بلخ، یک لشکر ده‌هزارنفری را همراه با خانواده‌های‎شان در این شهر مستقر کرد. در آن زمان، جمعیت اعراب در بلخ حدود ۵۰ هزار نفر بود که در مقایسه با جمعیت بومی، در اقلیت قرار داشتند. شهر بلخ در آن دوران ۶۵ کیلومتر مربع وسعت داشت.
در کتاب فضایل بلخ، که در سال ۱۱۵۰م به زبان عربی نوشته شد و در سال ۱۲۷۷م به فارسی ترجمه گردید، تعداد مسجدهای بلخ ۱۸۴۸، مدارس دینی ۴۰۰، مفتی‌های بلخ ۱۲۰۰، ادیبان ۵۲۰ و حمام‌های ۵۰۰ باب ذکر شده است. هم‎چنین تعداد شاگردان ابوالقاسم بلخی سی هزار نفر گذارش شده است.
اسکان اعراب در مناطق وسیع و بایر بومیان ایران‎شهر انجام گرفت. در مرو پنجاه‌هزار خانواده از کوفه و بصره کوچانیده شدند که با احتساب حداقل در هر خانه‌واده چهار نفر، حدود دوصد‌هزار نفر را شامل می‌شود. این، مهاجرت‌های دسته‌جمعی، که با حضور نخبه‌گان مذهبی، نظامی و سیاسی عرب هم‎راه بود، ساختار اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی، سیاسی بومیان را تغییر داد.
پس از حملات مغل، کشور وارد یک دوره‌ی جدید گسست هویتی شد. گزارش‌های مؤرخان نشان می‎دهد که میزان کشتار بسیار گسترده بوده است:
1. نیشابور: ۱,۷۴۷,۰۰۰ نفر( تاریخ نامه‌ی هرات – سیفی هروی، رویه‌ی ۶۳).
2. مرو: ۷۰۰,۰۰۰ نفر (جوینی، جلد۱ رویه‌ی ۱۷)، ۱,۳۰۰,۰۰۰ نفر (ابن اثیر، رویه‌ی ۵۹۱) .
3. هرات: ۱,۶۰۰,۰۰۰ نفر(سیفی هروی، جلد۱ رویه‌های ۸۰ تا ۱۲۸).
چنین بود که شهر آباد «مرو» که (۷۰۰) هزار نفوس داشت ویران و «تولی» پسر چنگیز مردم را به بیرون شهر برده، میان سپاهیانش تقسیم و همه را کشتند.
«تولی» با یک‎صدهزار نیرو وارد نیشابور شد. نیشابور نیز سرنوشت شهرهای بزرگ بلخ، مرو، هرات را داشت.
بعد از نیشابور، «تولی» متوجه هرات شد. هرات آباد و شهر بزرگ بود. «شهر هرات در عصر سلطنت غوریان، دوازده‌هزار دوکان، چهارصد چهل و هشت هزار خانه، سه‌صدوپنجاه‎ مدرسه، خانقا و طعام‌خانه داشت. مصالحه‌ی «تولی» با مردم هرات باعث خشم خان بزرگ شد و چنگیز ۱۳۰هزار نیرو به فرماند‌ی «ایلچیگدای نویان» برای سرکوب مردم هرات گسیل‌کرد. طی شش‌ماه و هفده روز جنگ و کشتار ادامه‌داشت و در نتیجه نفوس شهر از دم تیغ سپاهیان مغل بگذشت و شهر زیبای هرات را آتیش زدند. طوری که قاضی جوزجانی می‎نویسد در شهر هرات ۶۰۰ هزار و در ماحول آن دوملیون‌وچهارصد هزار نفر کشته شد. مدت‌ها بعد معلوم شد که از تمامی نفوس شهر هرات شانزده نفر زنده مانده‎بود.
بعد از نبرد پروان(نخستین تصادم جدی لشکریان تموچین به فرماندهی «کوتوقونیان» با جلال‎‌الدین بود، در نخست شکست سختی به نیروهای مغل واردکرد و اما نبردهای داخلی همه را از پا درآورد و زمینه‌ی پیش‎روی مغل فراهم شد)، «اوگتای» وظیفه انهدام مناطق شرقی کشور و «چغتای» مامور انهدام زابل شد. مسیر برگشت چنگیز از دو مسیر، از کرم، گردیز کابل و از پشاور، ننگرهار، کابل بود. از کابل در مسیرهای پنج‎شیر، انداراب و مسیر بامیان به بغلان و بلخ کشید. در راه برگشت، برای بار سوم قتل عام مردم نجات‌یافته آغازشد. «غبار میر غلام محمد، رویه‌های ۲۲، ۲۵، ۲۶».
در مناطق کوهستانی، مغل‌ها برای تأمین امنیت راه‌ها صعب‌العبور، یک سیستم خبررسانی نظامی به نام «یام» ایجاد کردند که متشکل از ۵۰۰ سوار بود. حضور یام‌ها در افغانستان ۱۵۰ سال (پنج نسل) را دربر گرفت. این سواران، افزون بر عساکر مستقر در مراکز ولایت‌های بود و در پیش‎برد امورات خبررسانی سپاه مغلی از جنوب به شمال و برعکس، در مسیرهای چندگانه، با مرکزیت ولایت‎های سرپل، سمن‎گان، بامیان، غزنی، وردک، دای‎کندی و ارزگان فعال بودند. شاخه‌های کوچک‌تر آن در بلخ، بغلان، پنجشیر، غوربند، سرپل، بادغیس، هرات، زابل تخار، کندز و بدخشان نیز وجود داشت. اگر به این مناطق دقیق بنگریم خواهیم دریافت که «یام‌ها» در مناطق کوه‎سار نزدیک‌تر و متمرکزتر و در مناطق پهن دورتر مستقر بودند. مثال، در هندوکوه شرقی ولایت پنج‎شیر، در بخش‌های جنوبی هندوکوه غربی در تقاطع کتل آق‎صراط ولایت بامیان، در جنوب بلخ‌آب و تیربند ترک‎ستان ولایت سرپل، در بامیان، دای‎کندی، ارزگان.
جنگ‌های دموگرافیک (جمعیتی) در قرن سیزدهم میلادی، نقطه‌ی عطفی در تنوع هویت اجتماعی گستره‌ی مرکزی افغانستان رونما کرد. تفاوت‌های چهره، پوشش، رسم و رواج‌ها، زبان‌های محلی، خلق‌وخوهای گوناگون که امروز در مناطق مرکزی و شمالی افغانستان دیده می‎شود، نتیجه‌ی تحولات اعراب و حمله‌ی مغول است.

پیامد جنگ‌های دموگرافیک (جمعیتی):

۱. ویرانی زیرساخت‌ها و کاهش جمعیت: تخریب گسترده‌ی شهرهای بزرگی مانند بلخ، غزنی و هرات و قتل عام جمعیت موجب نابودی ساختارهای شهری و اقتصادی شد، که باعث از دست‌رفتن نخبه‌گان فرهنگی و علمی گردید. بسیاری از مراکز تمدنی و آموزشی مانند کتاب‌خانه‌ها، و مدارس از بین رفتند که زوال میراث علمی و فرهنگ منطقه‌ را در پی داشت.
2. تغییرات در ساختار هویت اجتماعی: ورود مغلان به ساختار قدرت باعث دیگرگونی در ساختار نظام طبقاتی و سیاسی شد. اشراف و نخبه‌گان محلی تضعیف شده، جای خود را به سرداران مغولی دادند. این مسئله باعث برهم‌خوردن توازن اجتماعی و اقتصادی در جامعه‌ی افغانستان امروزی شد.
3. اختلاط فرهنگی و تغییرات هویتی: عرب‌ها و مغول‌ها، پس از اشغال جذب فرهنگ محلی شدند. نتیجه، ایجاد یک هویت فرهنگی جدید بود که ویژه‌گی عربی، مغولی، اسلامی و ایرانی را بار آورد. اما، زبان و فرهنگ فارسی به عنوان زبان رسمی و فرهنگی باقی ماند.

۴. تغییرات هویت مذهبی: اعراب در همان نخست جنگ مذهبی را هم در جبه‌ی گرم و هم در جبه‌ی سرد پیش بردند. اما، مغول‌ها در ابتدا با مذاهب بومی خصومتی نداشتند، اما با پذیرش اسلام توسط برخی از فرمان‌روایان مغول، اسلام در منطقه تقویت شد و به عنصر اصلی هویت اجتماعی تبدیل شد.
5. زوال نهادهای تمدنی: تخریب گسترده‌ی نهادهای شهری، علمی، اقتصادی، باعث افول تمدنی شد. این مسئله قرن‌ها بر توسعه‌ی اجتماعی و هویت جمعی منطقه تأثیر گذاشت. احیای هویت اجتماعی پس از اسلام و مغول زمان‌بر بود و نیاز به تلاش‌های طولانی از سوی جوامع بومی‌داشت. این تغییرات پایه‌‌های تحولات فرهنگی و سیاسی قرن‌های بعدی در افغانستان را فراهم‌کرد.
جنگ‌های دموگرافیک، از ورود اعراب گرفته تا حملات مغولان، تغییرات گسترده‌ای در هویت اجتماعی افغانستان ایجاد کرده‌اند. این تحولات، ضمن ویران کردن ساختارهای پیشین، موجب شکل‌گیری یک هویت جدید شدند که ترکیبی از عناصر بومی و وارداتی بود. کاهش جمعیت، تغییرات فرهنگی، تضعیف نخبگان محلی و تغییر ساختارهای مذهبی، پیامدهایی بودند که تا قرن‌ها بر جامعه‌ی افغانستان تأثیر گذاشتند. بررسی این تحولات، به ما کمک می‌کند تا درک بهتری از ریشه‌های تاریخی هویت اجتماعی افغانستان در دوران معاصر داشته باشیم.

نوشته های مرتبط :