جستجوی راهکارهای فراسوی گفتمان‌های کلاسیک دموکراسی در افغانستان/خراسان

دسته: تحلیل
نویسنده: مهرزاد عظیمی
1404/03/05
3:59 ب.ظ
بازدید: 14

پایگاه خبری تحلیلی روایت : مسئله‌ی تغییر بنیادین در افغانستان/خراسان، به‌ویژه در گفتار روشنفکران، اغلب در قالب مفاهیمی مانند دموکراسی، جامعه‌ی شهروندی، و دولت عرفی صورت‌بندی می‌شود. با این حال، پرسش اساسی این است: «چگونه و با چه سازوکارهایی می‌توان به این آرمان‌ها دست یافت؟این پرسش، شکافی عمیق میان گفتمان‌های نظری و واقعیت های عملی را نمایان می‌کند که نیازمند واکاوی انتقادی است.

مسئله‌ی تغییر بنیادین در افغانستان/خراسان، به‌ویژه در گفتار روشنفکران، اغلب در قالب مفاهیمی مانند دموکراسی، جامعه‌ی شهروندی، و دولت عرفی صورت‌بندی می‌شود. با این حال، پرسش اساسی این است: «چگونه و با چه سازوکارهایی می‌توان به این آرمان‌ها دست یافت؟این پرسش، شکافی عمیق میان گفتمان‌های نظری و واقعیت های عملی را نمایان می‌کند که نیازمند واکاوی انتقادی است.
۱. نقد ابزارهای موجود: دموکراسی به‌مثابه‌ی یک پارادوکس؛ دموکراسی به عنوان یک «روش» برای تحقق عدالت و خوشبختی انسانی معرفی می‌شود، اما عملکرد نهادهای دموکراتیک جهانی (مانند سازمان ملل) در بحران‌هایی مانند غزه، آفریقا، افغانستان، سوریه و آمریکای لاتین، نشاندهنده‌ی ناتوانی ساختاری این نظام ها در پاسخ‌گویی به پی‌چیدگی‌های جوامع بحرانزده است. این ناتوانی نه صرفاً به دلیل ضعف اجرایی، بلکه از تناقض ذاتی دموکراسی‌های لیبرال نشئت می‌گیرد:
– دموکراسی‌های غربی غالباً در بستری از اقتدار استعماری و نئولیبرالیسم شکل گرفته اند و در جوامعی با ساختارهای قومی، مذهبی، و تاریخی متفاوت (مانند افغانستان) به سختی قابل ترجمه اند.
– تمرکز بر فرمالیسم نهادها (مانند انتخابات) بدون توجه به بسترهای فرهنگی-اجتماعی، به بازتولید خشونت و نابرابری می‌انجامد.
۲. امید در عصر ناامیدی: نقدی بر فلسفه‌ی امیدِ بلوخ و آدرنو
ارجاع به تئودور آدرنو و ارنست بلوخ، پرسش از امکان «امیدواری به امید» را مطرح میکند. از دید آدرنو، امید در جهانی که از بی معنایی رنج می‌برد، تنها در قالب اتوپیاهای منفی (امکان ناپذیری اتوپیای کامل) معنا می‌یابد. این نگاه، ما را به باز تعریف امید به‌مثابه‌ی «جستجوی مداوم» فرامی‌خواند، نه دستیابی به یک نقطه‌ی پایان. در افغانستان، این یعنی پذیرش اینکه هیچ مدل سیاسیِ ازپیش تعیین شدهای (چه دموکراسی غربی، چه نظام های سنتی) پاسخ‌گوی تمامی بحران‌ها نیست.
۳. فراسوی دموکراسی های کلاسیک: گزینه های ممکن؟
اگر دموکراسی موجود «گزینه‌ی بهتری ندارد»، آیا باید به دنبال آلترناتیوهایی بود که از دلِ خودِ جامعه‌ی افغانستان برآمده باشند؟ چند محور برای بازاندیشی:
– عدالت ترمیمی: تمرکز بر حل وفصل اختلافات از طریق سازوکارهای محلی و سنتی (مانند جرگه ها)، به جای تکیه‌ی صرف بر نهادهای قضایی مرکزی.
– دولتِ چندصدایی: به رسمیت شناختن تکثر قومی، مذهبی، و زبانی در ساختار حکومت، بدون تحمیل یک الگوی یکسانگرایانه‌ی غربی.
– اقتصاد مشارکتی: کاهش وابستگی به کمک‌های خارجی با تقویت اقتصادهای محلی و شبکه‌های همیاری مردمی.
۴. نقش روشنفکران: از نظریه پردازی انتزاعی تا کنشگری زمینه محور
روشنفکران افغانستانی نباید تنها به ارجاع به مفاهیم غربی بسنده کنند، بلکه باید:
– گفتمان‌ها را با واقعیت‌های تاریخی-فرهنگی افغانستان پیوند زنند.
– به بازخوانی انتقادی سنت های بومی (مانند تصوف، اخلاق مدنی در ادبیات فارسی) به عنوان منابعی برای بازسازی اجتماعی بپردازند.
– از «امید» نه به مثابه‌ی یک اتوپیای دست‌نیافتنی، بلکه به‌عنوان نیرویی برای مقاومت در برابر تقدیرگرایی استفاده کنند.
نتیجه: جستجوی بی‌پایان به‌مثابه‌ی راه حل
همانگونه که بیدل اشاره میکند، انسان همواره با «ناتوانی» پیمان می‌بندد، اما این پیمان نه به‌معنای تسلیم، بلکه به‌معنای پذیرش محدودیت ها و ادامه‌ی جستجو است. در افغانستان، تغییر بنیادین نه از طریق کپی برداری از مدل‌های خارجی، بلکه با خلق راهکارهای هی‌بریدی (ترکیبی از سنت و مدرنیته) ممکن خواهد بود. این فرآیند