توت شمالی

دسته: تحلیل
نویسنده: مصور شفق
1404/03/26
11:03 ق.ظ
بازدید: 15

پایگاه خبری تحلیلی روایت : پیوند انسان با طبیعت در جوامع محلی شمالی افغانستان، به‌ویژه در مناطق پروان، کاپیسا، پنجشیر و کوهدامن، فراتر از یک تعامل صرفاً زیستی یا معیشتی است؛ این رابطه نمایانگر سازوکاری عمیق فرهنگی و هویتی است که در آن، ظرفیت و غنای فرهنگی جامعه نسبت خود را با مختصات طبیعی بر مبنای تفاهم، تداوم و همزیستی معنادار تنظیم می‌کند. در این جغرافیا، طبیعت نه تنها منبع بقا، بلکه بستری برای بازتولید حیات فرهنگی و اجتماعی است؛ به گونه‌ای که پدیده‌هایی مانند درخت توت به نمادهای اجتماعی و فرهنگی تبدیل شده‌اند که فراتر از کارکرد فیزیکی‌شان معنا دارند. به بیان دیگر، رابطه میان مردم شمالی و طبیعت، فعال و دوسویه است؛ طبیعت در شکل‌گیری هویت اجتماعی و فرهنگی نقش مهمی ایفا می‌کند و در مقابل، جامعه نیز طبیعت را از منظر فرهنگی شکل می‌دهد و معنا می‌بخشد. توت شمالی در این جغرافیا بیش از یک میوه فصلی است و بخشی از ساختار فرهنگی و اجتماعی مردم این مناطق را شکل داده است. درختان کهن‌سال توت که در قلب قریه‌ها و باغ‌ها ایستاده‌اند، محل گردهمایی، گفتگو و داوری‌های سنتی بوده‌اند. سایه‌سارهای توت، جایی بوده است که مردم در آن جمع می‌شدند تا علاوه بر بهره‌برداری اقتصادی، مناسبات اجتماعی خود را نیز تنظیم کنند. توت در حیات جمعی مردم این منطقه جایگاهی فراتر از مصرف روزمره دارد و به عنوان نمادی از پیوند تاریخی و اجتماعی در میان مردم شناخته می‌شود.

پیوند انسان با طبیعت در جوامع محلی شمالی افغانستان، به‌ویژه در مناطق پروان، کاپیسا، پنجشیر و کوهدامن، فراتر از یک تعامل صرفاً زیستی یا معیشتی است؛ این رابطه نمایانگر سازوکاری عمیق فرهنگی و هویتی است که در آن، ظرفیت و غنای فرهنگی جامعه نسبت خود را با مختصات طبیعی بر مبنای تفاهم، تداوم و همزیستی معنادار تنظیم می‌کند. در این جغرافیا، طبیعت نه تنها منبع بقا، بلکه بستری برای بازتولید حیات فرهنگی و اجتماعی است؛ به گونه‌ای که پدیده‌هایی مانند درخت توت به نمادهای اجتماعی و فرهنگی تبدیل شده‌اند که فراتر از کارکرد فیزیکی‌شان معنا دارند. به بیان دیگر، رابطه میان مردم شمالی و طبیعت، فعال و دوسویه است؛ طبیعت در شکل‌گیری هویت اجتماعی و فرهنگی نقش مهمی ایفا می‌کند و در مقابل، جامعه نیز طبیعت را از منظر فرهنگی شکل می‌دهد و معنا می‌بخشد. توت شمالی در این جغرافیا بیش از یک میوه فصلی است و بخشی از ساختار فرهنگی و اجتماعی مردم این مناطق را شکل داده است. درختان کهن‌سال توت که در قلب قریه‌ها و باغ‌ها ایستاده‌اند، محل گردهمایی، گفتگو و داوری‌های سنتی بوده‌اند. سایه‌سارهای توت، جایی بوده است که مردم در آن جمع می‌شدند تا علاوه بر بهره‌برداری اقتصادی، مناسبات اجتماعی خود را نیز تنظیم کنند. توت در حیات جمعی مردم این منطقه جایگاهی فراتر از مصرف روزمره دارد و به عنوان نمادی از پیوند تاریخی و اجتماعی در میان مردم شناخته می‌شود.

پرسشی که در اینجا مطرح می‌شود این است که چرا در میان انواع میوه‌هایی که در این مناطق تولید می‌شود مانند سیب، زردآلو، شفتالو و گیلاس، توت تا این اندازه در مرکزیت فرهنگی و اجتماعی قرار گرفته است؟ پاسخ به این پرسش نیازمند نگاهی عمیق به ویژگی‌های خاص توت و نقش آن در مناسبات اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی این مناطق است. آیا ویژگی‌های نمادین یا اجتماعی توت را متمایز می‌سازد؟ چه پیوندهایی میان درخت توت و روابط خویشاوندی، مالکیت یا قدرت وجود دارد؟ آیا توت به واسطه کارکردهای چندگانه‌اش از مصرف خوراکی گرفته تا سوخت، دارو و فضایی برای همبستگی اجتماعی محوریت یافته است؟ و چگونه توت به بخشی از حافظه جمعی و هویت بومی این مردم بدل شده است؟ اگر در چارچوب نظری پیر بوردیو، به مساله نگاه کنیم؛ درخت توت و محصول آن را می‌توان نوعی سرمایه فرهنگی و سرمایه نمادین فهمید که در میدان اجتماعی این مناطق عمل می‌کند. این سرمایه، به واسطه ارزش‌گذاری‌های فرهنگی و اجتماعی، از سرمایه اقتصادی متمایز شده و موقعیت اجتماعی افراد و گروه‌ها را تثبیت و بازتولید می‌کند. مالکیت درختان توت که اغلب خانوادگی و تباری است، نوعی سرمایه است که نه تنها دسترسی به منابع اقتصادی بلکه دسترسی به اعتبار اجتماعی و نفوذ در مناسبات قدرت محلی را فراهم می‌آورد. در مناطق پروان، کاپیسا، پنجشیر و کوهدامن، وجود چند درخت کهن‌سال توت در زمین یا حیاط خانواده نه تنها منبعی برای غذا بلکه نشانه‌ای از قدمت، ریشه‌داری و افتخار اجتماعی است. این درختان برای خانواده‌ها به نوعی سرمایه اجتماعی تبدیل شده‌اند که ارتباط آنها را با گذشته و نسل‌های پیشین حفظ می‌کند. در فرهنگ شفاهی محلی، توت نماد زندگی پایدار، سخاوت طبیعت و تداوم نسل‌ها به شمار می‌رود. این نمادگرایی باعث شده است که توت جایگاهی ویژه در روایت‌های محلی، قصه‌ها و آیین‌های فرهنگی داشته باشد.

توت، با قابلیت‌های چندگانه اقتصادی-اجتماعی‌اش، به عنصری تبدیل شده که مناسبات قدرت نرم را شکل می‌دهد. مالکان زمین‌هایی با درختان توت، به ویژه توت خشک که قابلیت ذخیره‌سازی طولانی دارد، از طریق اعطای دسترسی محدود به خانواده‌های دیگر، نوعی نفوذ و قدرت نمادین کسب می‌کنند که در نبود نهادهای رسمی، نقش مهمی در تنظیم روابط اجتماعی ایفا می‌کند. این امر بازتاب نظریه بوردیو درباره چگونگی توزیع و بازتولید سرمایه‌ها در میدان‌های اجتماعی است، جایی که مناسبات قدرت به صورت پیچیده و چندلایه در جریان است. این نظام توزیع غیررسمی، علاوه بر تأمین معیشت، به تثبیت ساختارهای اجتماعی کمک کرده و به نوعی تعادل و عدالت در جامعه محلی را تضمین می‌کند. توت به عنوان کالایی که ارزش اقتصادی و نمادین دارد، در مناسبات قدرت محلی نقش مهمی ایفا می‌کند. همچنین، توت به عنوان فضایی برای تولید و بازتولید سرمایه اجتماعی عمل می‌کند؛ سایه‌سارهای توت محل گردهمایی‌های جمعی، مجالس و مراسم سنتی است که مناسبات اجتماعی را بازتولید می‌کنند و هویت جمعی را شکل می‌دهند. این فضاها، همانند مفهوم بوردیو درباره میدان اجتماعی، عرصه‌هایی هستند که بازیگران با سرمایه‌های مختلف (اقتصادی، فرهنگی، نمادین) وارد رقابت و تعامل می‌شوند تا جایگاه خود را تثبیت کنند. درختان توت غالباً در مکان‌های مرکزی قریه‌ها قرار دارند و محل برگزاری مجالس، مراسم سنتی، افطاری‌های جمعی یا مشورت‌های خویشاوندی بوده‌اند. این مکان‌ها به‌واسطه حضور درخت توت، به فضای تولید همبستگی و بازتولید هویت جمعی تبدیل می‌شوند. توت صرفاً یک خوراکی نیست بلکه فضایی تولید می‌کند برای گفتگو، حافظه، تصمیم‌گیری و بازتولید همبستگی اجتماعی. این ویژگی به توت بعدی فراتر از اقتصاد زیستی داده و آن را به نمادی فرهنگی تبدیل کرده است که هویت منطقه‌ای را شکل می‌دهد.

تلفیق رویکرد میشل فوکو با تحلیل بوردیویی، عمق بیشتری به فهم مناسبات قدرت، دانش و بدن در سطح محلی می‌بخشد. اگر از عینک‌های فوکو نگاه کنیم، توت در درون گفتمانی محلی تولید شده است که نه تنها به آن معنا می‌بخشد، بلکه از خلال آن روابط قدرت، ایستادگی و بقا را سامان می‌دهد. توت در شمالی، حامل دانش محلی (local knowledge) است؛ دانشی که در گفتمان‌های شفاهی، سنت‌ها، مناسبات خویشاوندی و حتی خاطره‌های جمعی از دوران محاصره، جنگ و قحطی بازتاب می‌یابد. این دانش، نه صرفاً دانشی درباره کشاورزی، بلکه دانشی درباره چگونه‌زیستن، چگونه‌باقی‌ماندن و چگونه‌ساختنِ پیوند با طبیعت است. در روزهای سخت و دشوار، به‌ویژه در دوران جهاد، وقتی مناطق شمالی از جمله پروان، کاپیسا، پنجشیر و کوهدامن در محاصره قرار داشت و مردم با کمبود مواد غذایی روبرو بودند، توت به عنوان محصولی نجات‌بخش در کنار مردم بود. در آن روزهای سرد زمستان، زمانی که راه‌های دسترسی بسته بود و کمک‌های بیرونی محدود، توت تنها میوه و منبع غذایی بود که به مردم کمک کرد تا بقای خود را حفظ کنند. در این لحظه تاریخی، توت به ابژه‌ای از قدرت و ایستادگی دل شد؛ عنصری که بقای جسم را تضمین می‌کرد، اما همزمان، فضایی برای تداوم هویت و ایستادگی اجتماعی می‌ساخت. اینجا فوکو به ما یادآوری می‌کند که قدرت، تنها به صورت سرکوب عمل نمی‌کند، بلکه بدن‌ها را شکل می‌دهد، نظم می‌بخشد و حتی معنا می‌بخشد. توت در واقع وارد نوعی اقتصاد زیستی قدرت می‌شود که در آن، خوراک، بدن، فضا و خاطره در هم تنیده‌اند. این نقش نجات‌بخش توت در روان مردم این مناطق تثبیت شده است. درختان توت که اغلب در مرکز قریه‌ها واقع شده‌اند، مکان‌هایی‌اند که به قول فوکو، نوعی «فضای ناهمگن» می‌سازند. یعنی مکان‌هایی که نظم‌های مختلف (اقتصادی، اجتماعی، عرفی، عاطفی) بر هم سوار شده‌اند. این فضاها جایی‌اند که مردم نه تنها از توت تغذیه می‌کنند، بلکه در سایه‌اش اجتماع می‌کنند، تصمیم می‌گیرند، داوری می‌کنند و بدن‌های خود را در معرض نگاه همگانی قرار می‌دهند. در نگاه فوکویی، این فضاها محل جریان قدرت، شکل‌گیری گفتمان‌ها و تولید سوژه‌های اجتماعی هستند.

در ادامه، باید به نقش خاطره و حافظه جمعی در معنابخشی به توت اشاره کرد. توت در حافظه مردم شمالی، نه تنها یادآور تابستان‌های سرشار و روزهای جشن، بلکه نشان رنج و ایستادگی هم است؛ یادآور روزهایی که تنها همین میوه ساده، زندگی را ممکن می‌ساخت. فوکو به ما نشان می‌دهد که چگونه حافظه، نه فقط یادآوری گذشته، بلکه بخشی از سیاست‌های بدن و نظم‌های دانایی است. از این منظر، توت حامل خاطره جمعی‌ای است که توزیع قدرت، وفاداری و مشروعیت اجتماعی را ممکن می‌سازد. توت به واسطه قابلیت‌های چندگانه‌اش، از خوراکی تازه گرفته تا توت خشک شده و تلخان که در فصول سرد مصرف می‌شود، و همچنین استفاده از برگ‌ها و شاخه‌های آن برای خوراک حیوانات یا داروهای سنتی، در معیشت مردم این مناطق جایگاه مهمی دارد. این همه کارکرد، توت را به محصولی منحصر به فرد تبدیل کرده است که هم اقتصادی است، هم فرهنگی و هم سیاسی. مردم شمالی هر ساله از حدود پانزدهم جوزا تا پانزدهم سرطان، فصل برداشت توت، این میوه را به عنوان نمادی از مهمان‌نوازی و همبستگی اجتماعی به سایر نقاط افغانستان عرضه می‌کنند. این سنت نه تنها اقتصادی، بلکه فرهنگی است و پیوندی عمیق میان فرهنگ، اقتصاد و مناسبات اجتماعی آنها ایجاد کرده است. در این روزها، توت به نمادی از کرامت، سخاوت و همبستگی میان مردم تبدیل می‌شود و از این جهت در هویت جمعی مردم شمال نقش ویژه‌ای دارد. توت همچنین نمادی از پایداری و ایستادگی است. در شرایطی که مردم این مناطق بارها دچار جنگ، محاصره و فشارهای اقتصادی شده‌اند، توت همواره حضور داشته و نقش نجات‌بخشی ایفا کرده است. این میوه در روان جمعی مردم به عنوان «یار روزهای دشوار» شناخته می‌شود، محصولی که نه تنها زنده ماندن فیزیکی، بلکه حفظ پیوندهای اجتماعی و فرهنگی را نیز ممکن ساخته است. این ارتباط عاطفی و تاریخی با توت، جایگاه آن را در فرهنگ و هویت مردم شمال افغانستان تثبیت کرده و آن را از یک کالای ساده فراتر برده است.

در نهایت، توت محصولی است که در تقاطع مناسبات قدرت، هویت جمعی، حافظه تاریخی و ایستادگی اجتماعی قرار دارد و به همین دلیل از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. تحلیل از توت شمالی نشان می‌دهد که این میوه صرفاً یک محصول کشاورزی نیست، بلکه نمادی است پیچیده از مناسبات قدرت، سرمایه‌های اجتماعی و فرهنگی، و بازتولید هویت تاریخی در میدان اجتماعی این منطقه. توت به مثابه سرمایه‌ای چندوجهی، بازیگران محلی را در شبکه‌های پیچیده‌ای از روابط اجتماعی و قدرت قرار می‌دهد که فهم آن بدون توجه به ساختارهای اجتماعی و فرهنگی ممکن نیست. توت در عمل به کالایی فرهنگی و نمادین بدل شده که در میدان‌های گوناگون قدرت – اقتصادی، عرفی، تباری و فرهنگی – به کار گرفته می‌شود. مالکیت درختان توت، نه فقط مالکیت بر منبع تغذیه، بلکه نوعی قدرت نرم است که از طریق آن، نظم اجتماعی بازتولید می‌شود. مالکان می‌توانند با کنترل دسترسی به توت – که اغلب بخشی از نظام «حق عرفی» است – جایگاه خود را در میدان اجتماعی تثبیت کرده و مشروعیت پیدا کنند. این سازوکار، همان‌گونه که بوردیو می‌گوید، با تبدیل سرمایه‌ی مادی به سرمایه‌ی نمادین، شکل پیچیده‌ای از قدرت را اعمال می‌کند. همزمان، از منظر فوکو، این عمل نوعی انضباط ‌بخشی به بدن‌های دیگر نیز هست؛ بدن‌هایی که به توت وابسته‌اند و در مناسبات نابرابر قدرت قرار می‌گیرند، اما در عین حال، ایستادگی‌های خود را نیز از دل همین وابستگی سازمان می‌دهند. زنانی که توت خشک می‌کنند، کودکان و جوانانی که در فصل چیدن توت از درخت بالا می‌روند، و سالمندانی که حافظه خود را با خاطرات درختان کهن توت پیوند می‌زنند، همه سوژه‌هایی‌اند که قدرت را نه تنها تجربه، بلکه بازتعریف و بازساخت می‌کنند. بنابراین، توت را باید نه صرفاً محصولی زیستی، بلکه پدیده‌ای تاریخی-اجتماعی-فرهنگی دانست که بازتابی از زندگی و هویت مردم شمالی (پروان، کاپیسا، پنجشیر و کوهدامن) افغانستان است و نقشی فراتر از نقش اقتصادی در جامعه دارد. مطالعه و تحلیل جامعه‌شناختی توت در این منطقه، ما را به درک عمیق‌تری از چگونگی شکل‌گیری و تداوم نظم‌های محلی، مناسبات قدرت و بازتولید فرهنگ در شرایط دشوار می‌رساند. توت، تصویر زنده‌ای‌ست از اینکه چگونه جامعه‌ای می‌تواند با طبیعت وارد رابطه‌ای شود که نه تنها بقا، بلکه هویت، ایستادگی و قدرت را ممکن سازد.

نوشته های مرتبط :