تحلیل تطبیقی بحران افغانستان قرن نوزدهم و جنگ اوکراین معاصر؛ روندها و سناریوهای محتمل

دسته: تحلیل
نویسنده: ساعی
1404/02/09
2:03 ب.ظ
بازدید: 14

پایگاه خبری تحلیلی روایت : تحلیل تاریخ تحولات ژئوپلیتیکی، به ویژه رقابت‌های استعماری قرن نوزدهم در آسیای مرکزی، نشان می‌دهد که الگوهای رقابتی میان قدرت‌های بزرگ گرچه در ظاهر تغییر می‌کنند، اما در بنیان‌های استراتژیک خود شباهت‌های قابل توجهی دارند. مطالعه روند شکل‌گیری مرزهای افغانستان در قرن نوزدهم، به درک بهتر از تحولات کنونی بحران اوکراین و سناریوهای محتمل پیش‌رو یاری می‌رساند. این مقاله با رویکرد تطبیقی به بررسی شباهت‌های ساختاری این دو بحران می‌پردازد.

تحلیل تاریخ تحولات ژئوپلیتیکی، به ویژه رقابت‌های استعماری قرن نوزدهم در آسیای مرکزی، نشان می‌دهد که الگوهای رقابتی میان قدرت‌های بزرگ گرچه در ظاهر تغییر می‌کنند، اما در بنیان‌های استراتژیک خود شباهت‌های قابل توجهی دارند. مطالعه روند شکل‌گیری مرزهای افغانستان در قرن نوزدهم، به درک بهتر از تحولات کنونی بحران اوکراین و سناریوهای محتمل پیش‌رو یاری می‌رساند. این مقاله با رویکرد تطبیقی به بررسی شباهت‌های ساختاری این دو بحران می‌پردازد.

الف) افغانستان: رقابت ژئوپلیتیکی و تثبیت مرزها

۱. رقابت قدرت‌های بزرگ
در دهه‌های ۱۸۳۰–۱۸۳۵ میلادی، امپراتوری روسیه، بریتانیا و فرانسه وارد رقابتی ژئوپلیتیکی شدند که افغانستان به عنوان دهلیز کلیدی شمال-جنوب آسیایی در کانون آن قرار گرفت. این رقابت، که بعدها به «بازی بزرگ» (The Great Game) مشهور شد، تا پایان قرن نوزدهم ادامه یافت و شکل ژئوپلیتیکی کنونی افغانستان را رقم زد.
۲. ترسیم مرزها و معاهدات کلیدی
مرزهای افغانستان عمدتاً بر اساس توافقات میان مأموران روس و انگلیس تعیین گردید. مهم‌ترین تحولات عبارت‌اند از:
شمال: تعیین خط مرزی موسوم به خط شیرعلی‌خان (۱۸۷۳م) از زورکول تا خم‌آب و تثبیت آن در پروتکل ۱۸۸۷ میلادی، که به جدایی جوامع فارسی‌زبان در دو سوی آمو دریا انجامید.
غرب: ترسیم مرزهای مقطعی طی سال‌های ۱۸۷۲، ۱۸۷۳، ۱۸۹۶، ۱۹۰۳، ۱۹۰۵ و ۱۹۳۵ توسط هیئت‌های داوری انگلیسی-ایرانی-افغان.
جنوب: معاهداتی چون گندمک (۱۸۷۹م)، دیورند (۱۸۹۳م) و راولپندی (۱۹۱۹م) که منجر به تجزیه اقوام پشتون میان افغانستان و هند بریتانوی شد.
این مرزبندی‌ها اساساً بازتاب‌دهنده موازنه‌ی قدرت میان امپراتوری‌ها بود و نه بازتاب‌دهنده‌ی واقعیات قومی یا فرهنگی منطقه.

ب) اوکراین: الگوی معاصر رقابت ژئوپلیتیکی

۱. روند تحول جنگ اوکراین
بحران اوکراین که از ۲۰۱۴ آغاز و در ۲۰۲۲ به جنگی تمام‌عیار تبدیل شد، به تدریج به سوی یک درگیری فرسایشی و دموگرافیک حرکت می‌کند. مشابه الگوی افغانستان در قرن نوزدهم، درگیری‌ها از سطح نظامی صرف، به رقابت بر سر تغییر ساختار جمعیتی و ژئوپلیتیکی در حال گذار است.
۲. شاخص‌های تغییر فاز درگیری
خستگی استراتژیک: تلفات بالا، فشار اقتصادی و تحریم‌ها سبب شده که روسیه و اوکراین به سوی آتش‌بسی عملیاتی مشابه وضعیت شبه‌جزیره کره (پس از ۱۹۵۳م) حرکت کنند.
تثبیت خطوط جغرافیایی: قدرت‌های جهانی در پی به رسمیت شناختن خطوط نبرد موجود به صورت موقت هستند.
بازی دموگرافیک: روسیه به اسکان مجدد روس‌تباران در مناطق اشغالی اقدام می‌کند، در حالی که اوکراین مهاجرت معکوس و جذب مهاجران اروپایی را در دستور کار دارد.
جنگ رسانه‌ای و اقتصادی: به جای درگیری مستقیم، جنگ اطلاعاتی، تبلیغاتی و اقتصادی میان روسیه و غرب شدت می‌گیرد.
عقب‌نشینی تدریجی حمایت نظامی غرب: در صورت تغییر دولت‌ها در آمریکا یا اروپا، کمک‌های نظامی به اوکراین کاهش یافته و وضع موجود تثبیت می‌شود.

پ) سناریوهای محتمل آینده اوکراین

۱. ثبات نسبی جغرافیایی: خطوط جبهه به خطوط آتش‌بس شبیه شده و تحکیم می‌یابند.
2. تثبیت جنگ سرد دموگرافیک: تغییر بافت جمعیتی در شرق اوکراین به نفع روسیه و افزایش هویت اروپایی در غرب اوکراین.
3. تقسیم عملی کشور: شکل‌گیری یک «اوکراین غربی» اروپایی و یک «اوکراین شرقی» روس‌تبار.
4. نظامی شدن شدید مرزها: ایجاد منطقه‌ی حائل سخت و نظامی شده میان دو بخش.
5. فرسایش اقتصادی: تداوم فشارهای اقتصادی به ویژه بر روسیه، اما با پیامدهای بلندمدت برای اوکراین نیز.
بررسی تطبیقی بحران افغانستان در قرن نوزدهم و بحران اوکراین معاصر نشان می‌دهد که رقابت‌های ژئوپلیتیکی علی‌رغم تغییر ظاهری ابزارها، در ماهیت خود تغییر چندانی نکرده‌اند. در هر دو مورد، جغرافیا و دموگرافی ابزار اصلی قدرت‌های بزرگ برای تثبیت نفوذ و تغییر معادلات منطقه‌ای بوده و هست. آنچه در قرن نوزدهم در افغانستان روی داد، امروز در اوکراین در حال تکرار است: تقسیم‌بندی‌های مصنوعی، رقابت‌های دموگرافیک و تثبیت مرزهای ژئوپلیتیکی تحت فشار خارجی.

نوشته های مرتبط :