بحران مدرنیته در افغانستان؛ از تقابل سنت و تجدد تا فقدان عقلانیت مدرن

دسته: تحلیل
نویسنده: عرفات خلیل
1403/09/28
10:39 ق.ظ
بازدید: 19

پایگاه خبری تحلیلی روایت : مدرنیته نه تنها یک پروژه فکری و فلسفی، بلکه تحولی بنیادین در ساختارهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جوامع است که عقلانیت، فردگرایی و پیشرفت را به عنوان ارزش‌های محوری خود معرفی می‌کند. این تحول در جوامعی که طی فرآیندی طبیعی و درونی با مدرنیته مواجه شده‌اند، به‌ تدریج نهادینه شده است. اما افغانستان، به دلیل موقعیت تاریخی، فرهنگی و اجتماعی‌ خود، نتوانسته به درکی سازگار و خلاقانه از مدرنیته برسد. این ناتوانی به عواملی چون مقاومت سنت‌های ریشه‌دار، ساختارهای قبیله‌ای، بحران هویت، فقدان عقلانیت سیاسی و نارسایی نظام آموزشی بازمی‌گردد. در نتیجه، افغانستان در برزخی میان سنت‌های کهن و ارزش‌های نوین گرفتار شده و امکان عبور به مدرنیته را از دست داده است.

مقدمه
مدرنیته نه تنها یک پروژه فکری و فلسفی، بلکه تحولی بنیادین در ساختارهای اجتماعی، سیاسی و فرهنگی جوامع است که عقلانیت، فردگرایی و پیشرفت را به عنوان ارزش‌های محوری خود معرفی می‌کند. این تحول در جوامعی که طی فرآیندی طبیعی و درونی با مدرنیته مواجه شده‌اند، به‌ تدریج نهادینه شده است. اما افغانستان، به دلیل موقعیت تاریخی، فرهنگی و اجتماعی‌ خود، نتوانسته به درکی سازگار و خلاقانه از مدرنیته برسد. این ناتوانی به عواملی چون مقاومت سنت‌های ریشه‌دار، ساختارهای قبیله‌ای، بحران هویت، فقدان عقلانیت سیاسی و نارسایی نظام آموزشی بازمی‌گردد. در نتیجه، افغانستان در برزخی میان سنت‌های کهن و ارزش‌های نوین گرفتار شده و امکان عبور به مدرنیته را از دست داده است.

ریشه‌های تاریخی ناتوانی در پذیرش مدرنیته
مدرنیته در اروپا محصول تحولات درونی، انقلاب‌های صنعتی، سیاسی و فکری بود که طی قرن‌ها شکل گرفت. اما در افغانستان، این پدیده به عنوان امری وارداتی و تحمیلی معرفی شد و هیچ‌گاه بسترهای لازم برای پذیرش آن فراهم نشد. تلاش‌های نخستین برای مدرن‌سازی در دوره امان‌الله خان به دلیل مقاومت ساختارهای سنتی و مذهبی ناکام ماند. از آن پس، جنگ‌های داخلی و مداخلات خارجی، فرصت هرگونه اصلاحات فکری و فرهنگی را از میان بردند.
افغانستان در طول تاریخ خود با بحران هویت و شکاف‌های قومی و فرهنگی روبرو بوده است. این وضعیت مانع از شکل‌گیری گفتمان ملی و یکپارچه‌ای شد که بتواند مدرنیته را در بستر فرهنگ و سنت‌های بومی بازآفرینی کند. در حالی که برخی جوامع، مانند ژاپن و ترکیه، توانستند سنت و مدرنیته را در مسیری سازگار پیوند بزنند، در افغانستان این گفت‌وگو شکل نگرفت و به تقابل و تضاد تبدیل شد.

همچنین بخوانید: برنامه جهانی غذا: مهاجران افغانستانی اخراج‌شده از پاکستان با آینده مبهمی روبه‌رو‌اند

فقدان عقلانیت سیاسی و مشروعیت مدرن
ماکس وبر سه نوع مشروعیت سیاسی را معرفی می‌کند: سنتی، کاریزماتیک و عقلانی-قانونی. افغانستان عمدتاً در مرحله مشروعیت سنتی و کاریزماتیک باقی مانده و نتوانسته به عقلانیت سیاسی و نهادهای قانون‌محور برسد. دولت‌ها در افغانستان بر پایه روابط قبیله‌ای و قومی شکل گرفته‌اند و همین امر، مانع از تشکیل ساختارهای مدرن و شفاف شده است. فقدان مشروعیت و بی‌اعتمادی عمومی نسبت به قدرت سیاسی، از بزرگ‌ترین موانع تحقق مدرنیته در این کشور بوده است.
در حالی که مدرنیته سیاسی بر شکل‌گیری دولت-ملت، قانون‌گرایی و مشارکت مردمی استوار است، دولت‌های افغانستان به دلیل فساد، ناکارآمدی و بحران مشروعیت نتوانسته‌اند بستر این تغییرات را فراهم کنند. نتیجه این وضعیت، تداوم بحران‌های سیاسی و اجتماعی و عدم تحقق عقلانیت مدرن در ساختار قدرت است.

جامعه‌شناسی مدرنیته و بحران هویت
در بُعد اجتماعی، مدرنیته نیازمند ایجاد انسجام اجتماعی، تقسیم کار پیچیده و شکل‌گیری فردگرایی مدرن است؛ مسائلی که در جامعه افغانستان به دلیل حاکمیت هویت‌های قومی، مذهبی و قبیله‌ای محقق نشده‌اند. از منظر جامعه‌شناسانی چون دورکیم و مارکس، مدرنیته بستری برای رشد آگاهی اجتماعی و گذار از روابط سنتی به روابط مدرن فراهم می‌کند. اما در افغانستان، بحران اعتماد اجتماعی و شکاف‌های عمیق، مانع این گذار شده‌اند.
نظام آموزشی افغانستان نیز نتوانسته به‌عنوان موتور محرک تغییر اجتماعی عمل کند. ضعف زیرساخت‌ها، نابرابری در دسترسی به آموزش و محتوای غیرمدرن، از شکل‌گیری تفکر انتقادی و آگاهی اجتماعی جلوگیری کرده است. در چنین شرایطی، جامعه همچنان میان سنت‌های ریشه‌دار و آرمان‌های مدرن سرگردان مانده و قادر به خلق راهی میانه نیست.

همچنین بخوانید: سفارت امریکا: زنان در افغانستان با خشونت و تبعیض مواجه هستند

مدرنیته فرهنگی؛ تقابل سنت و نوگرایی
مدرنیته فرهنگی بر پایه آزادی بیان، تفکر انتقادی و عقلانیت فردی شکل می‌گیرد. اما در افغانستان، فرهنگ به‌عنوان بستری برای تحول، بیش از پیش دچار گسست شده است. سنت‌های مذهبی و اجتماعی با قدرت بر جامعه حاکم‌اند و هرگونه تغییر را تهدیدی علیه هویت جمعی قلمداد می‌کنند. در این میان، نخبگان فکری که می‌توانند حامل گفتمان مدرنیته باشند، به دلیل مهاجرت، انزوا یا سرکوب اجتماعی، نقش خود را از دست داده‌اند.
این وضعیت، جامعه را در برابر تحولات مدرن بی‌اعتماد کرده و مدرنیته را به‌عنوان امری بیگانه معرفی می‌کند. این در حالی است که مدرنیته می‌تواند به‌عنوان ابزاری برای بازخوانی خلاقانه سنت‌ها و تحقق پیشرفت اجتماعی عمل کند.

نتیجه‌گیری
بحران مدرنیته در افغانستان، ریشه در تاریخ، فرهنگ، سیاست و ساختارهای اجتماعی این کشور دارد. این بحران نه تنها نتیجه مواجهه ناقص با ارزش‌های مدرن، بلکه ناشی از فقدان عقلانیت سیاسی و گسست فرهنگی است. برای عبور از این وضعیت، افغانستان نیازمند بازخوانی خلاقانه سنت‌ها، توسعه آگاهی اجتماعی و بازسازی نهادهای سیاسی و آموزشی است.
مدرنیته نباید به‌عنوان امری بیگانه و تحمیلی معرفی شود، بلکه باید در بستر فرهنگ بومی بازآفرینی شود. این امر نیازمند مشارکت نخبگان، اصلاح نظام آموزشی و شکل‌گیری نهادهایی است که بر اساس قانون، شفافیت و پاسخگویی عمل کنند. تنها از این طریق می‌توان از تقابل سنت و مدرنیته عبور کرد و راهی برای تحقق ارزش‌های مدرن و پیشرفت اجتماعی در افغانستان یافت.

نوشته های مرتبط :