بت‌های خیالی، حذفِ واقعیت؛ درنگی بر دو آفتِ تاریخ‌خوانی در افغانستان

دسته: تحلیل
نویسنده: تحریریه روایت
1404/06/19
7:23 ب.ظ
بازدید: 8

پایگاه خبری تحلیلی روایت : جامعهٔ افغانستان ـ یا به تعبیری کهن‌تر، خراسان ـ سال‌هاست در چنبرهٔ چالش‌هایی فرومانده که ریشه در دو رویکرد ویرانگر دارد: حذفِ گزینشی و قدسیت‌بخشیِ کورکورانه. به باور این قلم، این دو روش، سدی استوار در راه پیشرفت و همگرایی ملی شده‌اند؛ چرا که در سایهٔ این دو، نه عدالت محقق می‌شود، نه صلحی پایدار می‌روید.مردمان دیگر جهان، تاریخ را با دو نگاه می‌خوانند: یکی برای آگاهی از گذشته و درک عمیق ریشه‌های مشکلات، و دیگری برای برجسته‌سازی نقاط قوت و ضعف پیشینیان و سیاستمداران، تا راه درست را بپی‌مایند و از تکرار خطا بپرهیزند. این، اصلِ بدیهیِ خرد جمعی است که هر فرد و گروهی را آمیزه‌ای از نیک و بد می‌داند و واکاویِ منصفانه و بی‌طرفانهٔ تاریخ را شرط رسیدن به این بینش می‌شمارد.

جامعهٔ افغانستان ـ یا به تعبیری کهن‌تر، خراسان ـ سال‌هاست در چنبرهٔ چالش‌هایی فرومانده که ریشه در دو رویکرد ویرانگر دارد: حذفِ گزینشی و قدسیت‌بخشیِ کورکورانه. به باور این قلم، این دو روش، سدی استوار در راه پیشرفت و همگرایی ملی شده‌اند؛ چرا که در سایهٔ این دو، نه عدالت محقق می‌شود، نه صلحی پایدار می‌روید.

مردمان دیگر جهان، تاریخ را با دو نگاه می‌خوانند: یکی برای آگاهی از گذشته و درک عمیق ریشه‌های مشکلات، و دیگری برای برجسته‌سازی نقاط قوت و ضعف پیشینیان و سیاستمداران، تا راه درست را بپی‌مایند و از تکرار خطا بپرهیزند. این، اصلِ بدیهیِ خرد جمعی است که هر فرد و گروهی را آمیزه‌ای از نیک و بد می‌داند و واکاویِ منصفانه و بی‌طرفانهٔ تاریخ را شرط رسیدن به این بینش می‌شمارد.

اما دریغ و درد که در جامعه‌ای چون افغانستان، تاریخ و شخصیت‌هایش عموماً نه برای عبرت‌آموزی، که برای مقاصد دیگری واکاوی می‌شوند:

۱. حذف‌گرایی؛ تیغِ کین‌توزی به جای نگاهِ منصفانه

گاه تاریخ‌خوانی، نه بر بنیاد انصاف، که بر اساس کینه‌های درونی و خصومت‌های قومی، زبانی و هویتی صورت می‌گیرد. در این نگاه، افراد بی‌رحمانه قضاوت می‌شوند و هزاران عیبِ آنان برجسته می‌شود، بی‌آنکه ذره‌ای از نقاط قوت‌شان سخنی به میان آید. اینجاست که جامعه در چرخه‌ای باطل گرفتار می‌آید: هر چه بیشتر واکاوی می‌کند، بیشتر در منجلاب حال فرو می‌رود و راهی به «آینده‌ای مطلوب» نمی‌یابد. تا زمانی که قلم و قدممان بر اساس انصاف نباشد، نه تنها به عدالت و صلح نمی‌رسیم، که روزبه‌روز بیشتر در گرداب حوادث غرق خواهیم شد.

۲. قدسیت‌بخشی؛ بت‌سازی به جای واقع‌نگری

در تقابلی خطرناک با حذف، نگاهی دیگر وجود دارد که چهره‌های تاریخی و فرهنگی را تا حدِّ قداست ارتقا می‌دهد. این نگاه ـ که ریشه در باورهای قبیله‌ای و قرائت‌های افراطی دینی نیز دارد ـ هرگونه نقد و پرسش را با برچسب‌های سنگینی چون «کفر»، «خیانت» و «تفرقه‌افکنی» پاسخ می‌گوید. چنین رویکردی، نه تنها نشان از عدم بلوغ فکری دارد، بلکه جامعه را در جهل و عقب‌ماندگی محبوس می‌کند و امکان هرگونه درس‌آموزی از تاریخ را سلب می‌نماید.

به گواه خرد، هیچ فرد یا گروهی ـ هرچند نیک ـ از خطا مبرّا نیست و هیچکس ـ هرچند بد ـ فاقد هرگونه نقطهٔ قوت نیست. نقد منصفانه و بی‌طرفانه است که می‌تواند نقاط تاریک و روشن تاریخ را برای ساختن آینده‌ای بهتر به ما بیاموزد.

این دو پدیدهٔ شوم، جامعه را از معیارهای انسانی دور کرده و به جای همزیستی مسالمت‌آمیز، به سمت حذف یکدیگر سوق داده‌اند. تاریخ اما نشان داده که حذفِ دیگران، نه تنها ممکن نیست، بلکه به تقویت همان «دیگری» می‌انجامد؛ همان‌گونه که در دوره‌های حاکمیت عبدالرحمان خان، نادر خان یا ملا عمر نیز دیدیم که تلاش برای نابودی دیگران، در نهایت به قوی‌تر شدن دشمن و تضعیف کلیت جامعه انجامید.

راه رهایی، تنها در گذر از این دوگانهٔ خطرناک و جایگزینیِ «فرهنگ نقدِ منصفانه» و «تاریخ‌خوانیِ خردمندانه» نهفته است.

نوشته های مرتبط :