بازخوانی تاریخی خاورمیانه در پرتو اثر پیتر منسفیلد: از زوال امپراتوری عثمانی تا بحران‌های معاصر

معرفی مولف

پیتر منسفیلد، متولد ۱۹۲۸ در هند، تحصیلاتش را در وینچستر و کمبریج گذراند و در سال ۱۹۵۵ وارد وزارت خارجه بریتانیا شد. پس از یادگیری زبان عربی در بیروت، او در نوامبر سال ۱۹۵۶ در جریان ماجراي سوئز وزارت خارجه کناره‌گیری کرد به‌عنوان روزنامه‌نگار در حوزه‌ی سیاست و اقتصاد خاورمیانه فعالیت خود را ادامه داد. او برای نشریات معتبری چون آبزرور، دیلی‌تلگراف و تایمز نوشت و سردبیری چند نشریه را نیز بر عهده داشت. منسفیلد در حوزه‌ی مطالعات خاورمیانه، استاد دانشگاه و نویسنده‌ی کتاب‌ها و مقالاتی برجسته بود، از جمله زندگینامه‌ی جمال عبدالناصر. وی در سال ۱۹۹۶ درگذشت و از او به‌عنوان نویسنده‌ای فصیح، بی‌تعصب و متعهد به اعتقاداتش یاد شده است.

مقدمه

کتاب تاریخ خاورمیانه نوشته‌ی پیتر منسفیلد، یکی از برجسته‌ترین آثار پژوهشی در حوزه‌ی تاریخ سیاسی و تحولات ژئوپلیتیکی خاورمیانه در دو سده‌ی اخیر به شمار می‌رود. این اثر با رویکردی تحلیلی و مبتنی بر شواهد و مستندات تاریخی، تصویری نسبتاً جامع و منسجم از دگرگونی‌های سیاسی و اجتماعی این منطقه از زمان فروپاشی امپراتوری عثمانی تا دوران معاصر ارائه می‌دهد. منسفیلد، با تکیه بر پیشینه‌ی خود به‌عنوان روزنامه‌نگار و تحلیل‌گر مسائل بین‌الملل، توانسته است نگاهی انتقادی و در عین حال واقع‌گرایانه به سیر تحولات خاورمیانه داشته باشد. رویکرد او در بررسی ظهور و سقوط دولت‌ها، نقش استعمار، منازعات قومی و مذهبی، و تأثیر قدرت‌های فرامنطقه‌ای بر سرنوشت کشورهای خاورمیانه، این اثر را از دیگر منابع مشابه متمایز می‌سازد. کتاب با تمرکز بر کشورهایی چون مصر، ایران، ترکیه، عربستان سعودی، عراق، سوریه، لبنان و اسرائیل، به تحلیل زمینه‌های شکل‌گیری دولت-ملت‌های مدرن در منطقه می‌پردازد. همچنین، تحولات مهمی همچون انقلاب اسلامی ایران، جنگ‌های اعراب و اسرائیل، مسئله‌ی فلسطین، و ظهور جنبش‌های اسلام‌گرا را با نگاهی تحلیلی و تاریخی مورد واکاوی قرار می‌دهد. استفاده از نثری روان در کنار دقت علمی و بهره‌گیری از منابع معتبر، موجب شده است تا این کتاب به یکی از منابع مرجع برای دانشجویان، پژوهشگران و علاقه‌مندان به مطالعات خاورمیانه تبدیل شود. افزون بر این، تکمیل و به‌روز شدن اثر توسط نیکولاس پلهام و ترجمه‌ی روان و دقیق کیانوش امیری، بر غنای محتوایی آن افزوده است.

خاورمیانه، به‌عنوان یکی از مناطق ژئوپلیتیکی کلیدی جهان، همواره کانون تعامل، برخورد و رقابت قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای بوده است. درک صحیح و جامع از پیچیدگی‌های تاریخی، سیاسی، اجتماعی و فرهنگی این منطقه، مستلزم رجوع به منابعی تحلیلی و فراملی است که با رویکردی انتقادی، روشمند و مبتنی بر تحلیل ساختارهای قدرت و هویت به روایت تاریخ بپردازند. کتاب تاریخ خاورمیانه با چنین ویژگی‌هایی، نه‌تنها گزارشی از تحولات سیاسی، بلکه بازتاب‌دهنده‌ی لایه‌های پنهان روابط قدرت، شکل‌گیری هویت‌های سیاسی، پیامدهای استعمار و خیزش نیروهای اجتماعی نوین در منطقه است.

۱. امپراتوری عثمانی و مهندسی استعمار نوین

آغاز روایت از قدرت گیری و روزهای خوش عثمانیان حکایت دارد روزگاری که نیروی های عثمانی در مهم‌ترین آب‌راه های جهان حضور داشتند و در اوج قدرت فاتحانه وارد اروپا شدند در ادامه کتاب با تحلیل افول تدریجی امپراتوری عثمانی همراه است به ویژه بعد از ناکامی در فتح وین در سال ۱۵۲۶ در عهد سلطان سلیمان که زوال عثمانی را کلید زد و در ادامه در سال ۱۶۸۳ در عهد سلطان محمد چهارم این روند تصریخ شد، و از قرن نوزدهم، به‌ویژه پس از شکست‌های پی‌درپی در برابر قدرت‌های اروپایی و ضعف‌های ساختاری در درون نظام خلافت، وارد مرحله‌ای از زوال شد و جنگ های ایران صفوی و نادرشاه این مرد بیمار اروپا را بیمارتر نمود. این زوال تنها فروپاشی یک ساختار سیاسی نبود، بلکه گسستی در نظم تاریخی، فرهنگی و دینی بخش بزرگی از جهان اسلام به‌وجود آورد. پیتر منسفیلد در این بخش، بر اهمیت لحظات کلیدی مانند انعقاد قرارداد سایکس–پیکو (۱۹۱۶) میان بریتانیا و فرانسه تمرکز می‌کند؛ توافقی محرمانه که به تقسیم سرزمین‌های عربی میان این دو قدرت استعمارگر انجامید. او همچنین اعلامیه بالفور (۱۹۱۷) را تحلیل می‌کند؛ سندی که در آن بریتانیا از ایجاد «خانه‌ای برای یهودیان» در فلسطین حمایت کرد، بی‌آنکه نظر اکثریت عرب ساکن منطقه را لحاظ کند. منسفیلد نشان می‌دهد که چگونه پس از جنگ جهانی اول، با اجرای نظام قیمومیت (مندیت) تحت نظارت جامعه ملل، مرزهای مصنوعی برای سرزمین‌هایی که پیش‌تر بخشی از خلافت عثمانی بودند، ترسیم شد. این مهندسی سیاسی نه تنها باعث ایجاد کشورهای نوظهور با دولت‌هایی عمدتاً وابسته شد، بلکه بذر بسیاری از بحران‌های هویتی، قومی و سیاسی را نیز در منطقه کاشت. نویسنده تأکید دارد که این پروژه‌ی استعماری، بنیانی برای رقابت‌های آتی و بی‌ثباتی‌های مداوم در خاورمیانه فراهم کرد.

۲. ملی‌گرایی، ناسیونالیسم عربی و دولت‌سازی

در ادامه، منسفیلد به ظهور جریان‌های ناسیونالیستی در کشورهای عربی و ترکیه می‌پردازد؛ جریان‌هایی که در واکنش به استعمار و ضعف ساختارهای سنتی، به دنبال بازسازی هویت و اقتدار ملی بودند. او اصلاحات بنیادین مصطفی کمال آتاترک را در ترکیه به‌عنوان نمونه‌ای پیشرو در مدرنیزاسیون و سکولاریسم معرفی می‌کند؛ هرچند که آتاترک با کنار گذاشتن خلافت اسلامی و عرب‌زدایی از فرهنگ ترکی، جدال‌های هویتی جدیدی را نیز به‌وجود آورد. در مصر، نویسنده به رشد جنبش‌های ملی‌گرایانه از جمله حزب وفد و نهایتاً به قدرت رسیدن جمال عبدالناصر می‌پردازد. ناصر نماد رادیکال‌ترین شکل ناسیونالیسم عربی بود که با شعار اتحاد عربی، مبارزه با امپریالیسم، و اصلاحات اجتماعی به دنبال استقلال و توسعه منطقه‌ای بود. اما منسفیلد در عین تحسین این جنبش‌ها، هشدار می‌دهد که تمرکزگرایی بیش‌ازحد، سرکوب آزادی‌های سیاسی، و سوءمدیریت اقتصادی، اغلب به ظهور دولت‌های اقتدارگرا منتهی شد. در واقع، نویسنده تأکید دارد که بسیاری از دولت‌های ناسیونالیست، خود به بازتولید نوعی دیگر از سلطه انجامیدند که در آن مردم، مشارکتی واقعی در سرنوشت خویش نداشتند.

۳. مسأله ایران: از مشروطه تا انقلاب اسلامی

ایران در روایت منسفیلد جایگاهی برجسته دارد، زیرا تحولات این کشور هم درون‌زا و متکی بر تجربه تاریخی خاص خود بوده‌اند، و هم با دینامیسم قدرت‌های خارجی پیوندی تنگاتنگ داشته‌اند. نویسنده با بازخوانی انقلاب مشروطه (۱۹۰۶–۱۹۱۱) آغاز می‌کند؛ انقلابی که خواستار محدودسازی قدرت سلطنت و تأسیس نظام پارلمانی بود، اما به‌دلیل دخالت‌های خارجی و ساختارهای سنتی، به نتایج محدود رسید. نویسنده سپس به سلطنت رضاشاه و روند تمرکز قدرت، اصلاحات از بالا، و نزدیکی به قدرت‌های غربی می‌پردازد. در دوره محمدرضا شاه، کتاب به بررسی نقش ایالات متحده و بریتانیا در کودتای ۱۹۵۳ علیه دکتر محمد مصدق می‌پردازد. این کودتا، نقطه‌ای حساس در تاریخ ایران و منطقه است که نویسنده آن را آغاز دور تازه‌ای از وابستگی و سرکوب داخلی معرفی می‌کند.
تحلیل منسفیلد از انقلاب اسلامی ۱۹۷۹ بسیار ژرف است. او با دقت، ترکیب عناصر مذهبی، سیاسی، و اجتماعی را که به سقوط نظام شاهنشاهی منجر شد، بررسی می‌کند. انقلاب اسلامی در نگاه او نه‌تنها پایانی بر یک رژیم، بلکه نشانه‌ای از ظهور یک گفتمان جدید اسلام‌ سیاسی در منطقه بود که زمینه‌ساز تحولات مهمی در جهان عرب و مسبب اصلی بیداری اسلامی و گسترش نفوذ ایران در منطقه بخصوص در کشوری های با اکثریت شیعی مانند لبنان، عراق پسا صدام و سوریه پسا بهار عربی، را به همرا داشت. وی تأکید می‌کند که پیامدهای انقلاب ایران، فراتر از مرزهای ملی، به شکل‌گیری موجی از بیداری اسلامی در سراسر خاورمیانه انجامید.

۴. تشکیل دولت اسرائیل و بحران فلسطین

این بخش از کتاب یکی از مستندترین و پرجزئیات‌ترین روایت‌های مربوط به مسئله فلسطین است. منسفیلد با بازخوانی موج‌های مهاجرت یهودیان اروپایی به فلسطین، به نقش دوگانه بریتانیا در حمایت از جامعه یهودی و مهار مطالبات اعراب فلسطینی اشاره می‌کند. کتاب روند افزایش تنش‌ها، وقوع شورش‌های عربی در دهه‌های ۱۹۲۰ و ۱۹۳۰، و نهایتاً تقسیم سرزمین توسط سازمان ملل در ۱۹۴۷ را به‌شکلی دقیق تحلیل می‌کند. نویسنده جنگ ۱۹۴۸ را نقطه آغاز بحران بی‌پایان فلسطین می‌داند؛ جنگی که به تأسیس دولت اسرائیل، آوارگی صدها هزار فلسطینی، و شکل‌گیری یک تضاد عمیق و ریشه‌دار انجامید. او به‌طور خاص، سیاست‌های نظامی و امنیتی اسرائیل در دهه‌های بعد و پاسخ جنبش‌های مقاومت فلسطینی – از جمله فتح و حماس – را در بستر منازعه اعراب و اسرائیل به بررسی می‌گیرد. همچنین، منسفیلد به جنگ‌های بزرگ منطقه‌ای، نظیر جنگ شش‌روزه (۱۹۶۷) و جنگ یوم‌کیپور (۱۹۷۳)، و تأثیر آن‌ها بر توازن قدرت و روند صلح خاورمیانه می‌پردازد. تحلیل او از پیمان صلح کمپ‌دیوید میان مصر و اسرائیل، از جمله بررسی‌های منصفانه‌ای است که دیدگاه‌های گوناگون را در مورد مصالحه و مقاومت منعکس می‌کند.

۵. بنیادگرایی، جهادگرایی و مداخلات نظامی غرب

در فصول پایانی کتاب، که توسط نیکلاس پلهام تکمیل شده‌اند، به بررسی تحولات خاورمیانه در دهه‌های پایانی قرن بیستم و آغاز قرن بیست‌ویکم پرداخته می‌شود. نویسنده با نگاهی عمیق، شکل‌گیری گروه‌های بنیادگرا مانند طالبان و القاعده را در بستر نارضایتی‌های اجتماعی، سرکوب سیاسی، و بحران‌های اقتصادی تحلیل می‌کند. منسفیلد و پلهام حمله آمریکا به افغانستان (۲۰۰۱) و عراق (۲۰۰۳) را نه‌تنها از منظر امنیتی، بلکه در چارچوب رقابت‌های ژئوپلیتیکی و منافع اقتصادی غرب بررسی می‌کنند. آن‌ها به این نتیجه می‌رسند که مداخلات نظامی خارجی، اغلب به بی‌ثباتی بیشتر و تشدید تنش‌های فرقه‌ای در منطقه انجامیده است. در این بخش همچنین به نقش رسانه‌های جهانی، فضای مجازی، و شبکه‌های اجتماعی در گسترش گفتمان‌های اسلام‌گرایانه و بسیج نیروهای اجتماعی در منطقه اشاره می‌شود. مؤلفان به‌درستی هشدار می‌دهند که غفلت از ریشه‌های اجتماعی تروریسم و تمرکز صرف بر پاسخ‌های نظامی، تنها به گسترش افراط‌گرایی دامن زده است.

۶. جمع‌بندی: روایتی دقیق از منطقه‌ای پیچیده

در نتیجه‌گیری، نویسنده با تأکید بر ضرورت نگاهی تاریخی–تحلیلی به مسائل خاورمیانه، کتاب خود را به‌عنوان اثری ماندگار در حوزه مطالعات منطقه‌ای معرفی می‌کند. منسفیلد با بهره‌گیری از اسناد تاریخی، تجربیات میدانی، و تحلیل‌های واقع‌گرایانه، توانسته تصویری جامع از یکی از پیچیده‌ترین مناطق جهان ارائه دهد. هرچند در مواردی نگاه کتاب متأثر از منابع غربی است، اما انسجام تحلیلی، روشمندی پژوهشی، و تلاش برای فهم علل ریشه‌ای بحران‌ها، آن را به منبعی ارزشمند برای پژوهشگران، دانشجویان، و تصمیم‌گیران سیاسی بدل می‌سازد. این اثر با ایجاد توازن میان روایت تاریخی و تحلیل سیاسی، کمک می‌کند تا خواننده بتواند لایه‌های پنهان ساختار قدرت، هویت، و منازعه را بهتر درک کند.