مالیات ابزاری برای تأمین هزینه‌های عمومی، توزیع مجدد ثروت و تنظیم اقتصاد در یک جامعه است که به عدالت اجتماعی، ایجاد ثبات و توسعه اقتصادی کمک می‌کند. با رشد دولت‌های ملی و نیاز به بودجه‌های پایدار، مالیات به‌صورت سیستماتیک‌تری وضع شد، از جمله مالیات بر درآمد که از قرن هجدهم به بعد در بسیاری از کشورها رواج یافت.
امروزه مالیات به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابزارهای اقتصادی در سراسر جهان اجرا می‌شود و ساختارهای پیچیده‌ای دارد که شامل مالیات‌های مستقیم (بر درآمد و دارایی) و غیرمستقیم (بر مصرف و ارزش افزوده) است. دولت‌ها از مالیات برای تأمین مخارج عمومی و تنظیم بازار استفاده می‌کنند، و مردم با پرداخت مالیات وارد یک قرارداد اجتماعی با دولت می‌شوند. این قرارداد اجتماعی در قانون اساسی منعکس شده و بر اساس آن، دولت نه ولی‌امر بلکه خدمت‌گزار مردم است و در برابر آنان پاسخ‌گو خواهد بود.
افغانستان پیش از اجرای یک نظام مالیاتی مؤثر، نیازمند رشد اقتصادی، ایجاد اشتغال و افزایش تولید است. کوچک‌سازی دولت، ایجاد قراردادهای شفاف با کشورهای خارجی، توسعه تجارت و ترانزیت، سرمایه‌گذاری در زیرساخت‌های حمل‌ونقل (راه‌آهن، جاده‌ها، بنادر و غیره)، و تدوین یک برنامه مالیاتی عادلانه از جمله پیش‌زمینه‌های اساسی برای تحقق این امر هستند.
در این مسیر، انتخاب یک سیستم فلسفی دولت‌داری نیز نقش تعیین‌کننده‌ای دارد. مدل‌های مختلفی از دولت‌داری وجود دارند که نظام‌های مالیاتی را تحت تأثیر قرار می‌دهند، از جمله:
1. لیبرال‌دموکراسی (نمونه: ایالات متحده، کانادا، آلمان، استرالیا)
2. کنفوسیوسیسم دولتی (مدل آسیای شرقی: چین، سنگاپور، کره‌جنوبی)
3. سوسیال‌دموکراسی (نمونه: سوئد، نروژ، دانمارک، فنلاند)
4. دولت توسعه‌گرا (نمونه: ژاپن، کره‌جنوبی، تایوان)
5. دولت اقتدارگرا با رشد اقتصادی (نمونه: امارات متحده عربی، قطر، ویتنام)
افغانستان برای ایجاد یک سیستم مالیاتی پایدار، باید ساختار مالیاتی خود را بر اساس یکی از این مدل‌های دولت‌داری تنظیم کند.
پیشینه مالیات در افغانستان
(براساس تاریخ افغانستان، میر غلام محمد غبار، صفحه ۶۴۶)
سیستم مالیاتی افغانستان همواره فرسوده، بوروکراتیک، جابرانه و فاقد شفافیت بوده است. در دوره عبدالرحمان‌خان، مالیات‌های مستقیم و غیرمستقیم متعددی وضع شد، از جمله:
مالیات سرانه (جزیه): دو روپیه از افراد غیرمسلمان.
مالیات بر اراضی (خراج): یک‌دهم محصول.
مالیات دامداری: از هر ۱۰۰۰ گوسفند، دو گوسفند؛ از هر اسب، یک روپیه.
مالیات بر ازدواج: ۱۲ روپیه از مردان مجرد و ۶ روپیه از بیوه‌ها.
مالیات بر اسامی افراد: از هر نام، یک روپیه!
مالیات بر صادرات: از صادرات پسته و بادام به هند، ۳۰۰ روپیه مالیات بارانه بر هر بار تجاری.
مالیات بر واردات: در سرحدات کشور، علاوه بر مالیات گمرکی، مالیات «کوشی» نیز از کالاهای وارداتی و صادراتی اخذ می‌شد.
این سیستم مالیاتی، نشان‌دهنده بهره‌کشی از مردم بدون در نظر گرفتن شرایط اقتصادی آن‌ها بود و سبب ایجاد نارضایتی و فرار مالیاتی می‌شد. سیستم مالیاتی فوق الذکر هنوز با اندک تغییرات پا بر جا است
ساختار مالیاتی پیشنهادی
افغانستان امروز با چالش‌های متعددی در نظام مالیاتی خود روبه‌رو است، از جمله:
فرار مالیاتی گسترده.
فساد اداری در جمع‌آوری مالیات.
گستردگی اقتصاد غیررسمی.
نبود زیرساخت‌های دیجیتالی برای مدیریت مالیات.
به جای افزایش فشار مالیاتی بر مردم، دولت باید منابع درآمدی جدیدی ایجاد کند، شفافیت مالیاتی را افزایش دهد، از منابع طبیعی بهره ببرد و سرمایه‌گذاری خارجی را جلب کند. راهکار مؤثر، کاهش اتکا به مالیات مستقیم و افزایش درآمدهای جایگزین است. این منابع جایگزین می‌توانند شامل استخراج معادن (لیتیوم، مس، آهن، طلا، زمرد و غیره)، صادرات محصولات کشاورزی و قالین، و استفاده بهینه از منابع طبیعی کشور باشند.
اهداف سیستم مالیاتی پیشنهادی:
1. تأمین پایدار بودجه دولت
2. حمایت از اقشار کم‌درآمد و کسب‌وکارهای کوچک
3. کاهش فساد و جلوگیری از فرار مالیاتی
4. افزایش شفافیت و دیجیتالی‌سازی نظام مالیاتی
5. توزیع عادلانه مالیات میان اقشار مختلف جامعه
انواع مالیات‌های پیشنهادی
۱. مالیات بر درآمد
هدف: تأمین بخشی از بودجه دولت از طریق درآمد افراد و شرکت‌ها.
روش اجرا: نرخ‌های پلکانی با معافیت برای اقشار کم‌درآمد.
ویژگی کلیدی: مالیات پلکانی برای حفظ عدالت اجتماعی.
نرخ‌های پیشنهادی:
درآمد سالانه کمتر از ۵۰۰۰ دلار → معاف از مالیات.
درآمد ۵۰۰۰ تا ۲۰۰۰۰ دلار → ۵٪ مالیات.
درآمد ۲۰۰۰۰ تا ۵۰۰۰۰ دلار → ۱۰٪ مالیات.
درآمد بیش از ۵۰۰۰۰ دلار → ۱۵ تا ۲۰٪ مالیات.
شرکت‌ها و صنایع:
شرکت‌های مخابراتی، معادن، بانک‌ها و شرکت‌های بین‌المللی: ۱۰ تا ۱۵٪ مالیات بر سود خالص.
شرکت‌های استخراج معادن: ۲۵٪ مالیات بر درآمد.
هتل‌های بزرگ و مراکز تجاری: مالیات بر درآمد.
خانه‌های بالای ۱۰۰,۰۰۰ دلار: مالیات سالانه ۲ تا ۳٪.
وسایل لوکس (خودروهای بالای ۳۰,۰۰۰ دلار، جواهرات گران‌قیمت): ۲۰٪ مالیات.
معافیت‌ها:
کشاورزان، دامداران و دکاندارانی که درآمد سالانه کمتر از ۱۰,۰۰۰ دلار دارند، معاف از مالیات باشند.
۲. مالیات بر مصرف و فروش
هدف: ایجاد یک منبع درآمد پایدار از طریق مالیات بر کالاها و خدمات.
روش اجرا: نرخ‌های متغیر بر اساس اهمیت کالا و خدمات.
ویژگی کلیدی: کاهش فشار بر مردم عادی و دریافت مالیات از کالاهای تجملاتی.
مالیات بر کالاهای غیرضروری (نوشیدنی‌های خارجی، لباس‌های برند، وسایل الکترونیکی لوکس) ۵ تا ۱۵٪.
۳. مالیات بر دارایی‌ها و سرمایه
هدف: جلوگیری از احتکار املاک و تقویت شفافیت مالی.
ویژگی: حمایت از مردم عادی و دریافت مالیات از سرمایه‌داران کلان.
مقامات عالی‌رتبه با درآمد بالای ۲۰۰۰ دلار مشمول پرداخت مالیات شوند.
شفافیت مالیاتی و مبارزه با فساد
ایجاد سیستم دیجیتال ثبت مالیات برای کاهش فساد اداری.
استفاده از بانک‌ها برای نظارت بر تراکنش‌های مالی کلان.
تخصیص مالیات به پروژه‌های مشخص و شفاف
ایجاد نهادهای مستقل برای نظارت بر مالیات‌ها.
