پس از خروج نیروهای آمریکایی از افغانستان در سال ۲۰۲۱، بسیاری گمان میکردند که فصل حضور ایالات متحده در این کشور به پایان رسیده است. اما در فضای ژئوپلیتیکی پویا و پیچیده آسیای مرکزی و جنوبی، احتمال بازگشت مجدد و هدفمند آمریکا به افغانستان ـ به اشکال مستقیم یا غیرمستقیم (نظامی، اطلاعاتی، یا سیاسی) ـ به یک سناریوی قابل تأمل تبدیل شده است. این حضور مجدد، در صورتی که رخ دهد، اهداف متعددی را دنبال خواهد کرد و آثار عمیقی بر وضعیت منطقه خواهد گذاشت.
۱. اهداف احتمالی آمریکا از بازگشت به افغانستان:
مهار گروههای تروریستی بینالمللی
پس از خروج آمریکا، گروههایی مانند داعش خراسان (ISKP)، القاعده، و حتی شبکه حقانی، فرصت بازیابی و سازماندهی دوباره یافتند. آمریکا که خود را درگیر رقابتهای جهانی میبیند، نمیتواند اجازه دهد افغانستان بار دیگر به پایگاه تروریستی جهانی تبدیل شود. حضور اطلاعاتی یا عملیاتی در افغانستان، در راستای سیاست «ضد ترور از راه دور، ممکن است هدف اصلی باشد.
مقابله با نفوذ کشورهای منطقه در افغانستان
امریکاییها بر این بورند که با خلأ قدرت ناشی از خروج آنها، کشورهای رقیب مانند چین و روسیه حضور خود را در افغانستان تقویت کردهاند. چین با نگاه به پروژههای «کمربند و راه»، روسیه با اهداف ژئوپلیتیکی، در مناطق مختلف افغانستان فعال شدهاند. بازگشت آمریکا میتواند تلاشی برای مهار یا موازنه این نفوذها باشد.
کنترل مسیرهای ترانزیتی و منابع معدنی
افغانستان سرشار از منابع طبیعی کمیاب مانند لیتیوم، مس، آهن، و فلزات خاکی نادر است؛ موادی که برای صنایع فناوری آمریکا (از باتری تا سلاحهای پیشرفته) حیاتیاند. آمریکا ممکن است در بلندمدت تلاش کند از طریق نفوذ غیرمستقیم به این منابع دست یابد و مسیرهای ترانزیت انرژی و کالا از آسیای مرکزی را زیر نظر بگیرد.
بازسازی یک دولت همسو برای تضمین ثبات
در صورت هرگونه فروپاشی داخلی یا جنگ داخلی در افغانستان، آمریکا ممکن است با هدف ایجاد یا حمایت از دولت جایگزین یا نیروی همسو مداخله کند؛ نه الزاماً با نیروهای زمینی گسترده، بلکه از طریق حمایت اطلاعاتی، پهپادی، یا حتی عملیات محدود ویژه.
۲. پیامدهای بازگشت آمریکا برای کشورهای منطقه
افزایش رقابت ژئوپلیتیکی
بازگشت آمریکا قطعاً با واکنش منفی کشورهای منطقه روبرو خواهد شد. مخصوصن کشورهای منطقه و ذینفع در امور افغانستان حضور دوباره آمریکا را نقض موازنه فعلی قدرت میدانند و ممکن است در قالبهای مختلف (سیاسی، اقتصادی، یا حتی نظامی نیابتی) مقابله کنند. این رقابت، تنشهای منطقهای را افزایش خواهد داد.
تشدید بیثباتی داخلی در افغانستان
طالبان، که اکنون حکومت را در دست دارند، هرگونه بازگشت آمریکا را تهدیدی برای بقای خود تلقی خواهند کرد. این موضوع ممکن است به افزایش حملات، جنگهای نیابتی و درگیریهای داخلی منجر شود که بهنوبهی خود موج جدیدی از مهاجرت، آوارگی، و بحران انسانی در پی دارد. کشورهای همسایه مانند ایران، پاکستان و تاجیکستان متأثر خواهند شد.
شکلگیری ائتلافهای جدید
ممکن است کشورهای منطقه برای مقابله با نفوذ دوباره آمریکا، به ائتلافهای نوین روی آورند. کشورهای منطقه در هماهنگی با برخی بازیگران محلی، از جمله گروههای مسلح مخالف طالبان یا آمریکا، شکل بگیرد. این سناریو فضای امنیتی افغانستان و منطقه را پیچیدهتر خواهد کرد.
فشار بر امنیت مرزی و داخلی همسایگان
افزایش فعالیتهای نظامی یا اطلاعاتی آمریکا در افغانستان، ممکن است گروههای افراطی را به سوی کشورهای همسایه سوق دهد، یا حتی این کشورها را وارد درگیری نیابتی با آمریکا کند. برای مثال، تحریک طالبان پاکستان (TTP) یا دیگر گروههای مخالف حکومتهای منطقهای ممکن است توسط بازیگران مختلف برای ضربه زدن به منافع آمریکا یا متحدانش فعال شوند.
۳. سناریوهای حضور مجدد: مستقیم یا غیرمستقیم؟
بازگشت آمریکا لزوماً به معنای اعزام گسترده نظامی نیست. اشکال جدید ممکن است شامل موارد زیر باشند:
پایگاههای اطلاعاتی مخفی در کشورهای همسایه (مثل تاجیکستان یا ازبکستان)
عملیات پهپادی از راه دور از خاورمیانه یا کشتیهای مستقر در خلیج فارس
استفاده از نیروهای نیابتی محلی برای مقابله با گروههای افراطی
افزایش فعالیتهای اطلاعاتی از طریق سازمانهای امنیتی و مزدوران خصوصی
نتیجهگیری
حضور مجدد آمریکا در افغانستان، اگر اتفاق بیفتد، بیشتر در قالب استراتژیک و هدفمند خواهد بود، نه اشغال تمامعیار. هدفها شامل مهار تروریسم، موازنه نفوذ رقبای منطقهای، حفاظت از منافع اقتصادی، و تأثیرگذاری بر معادلات قدرت در آسیای میانه و جنوبی خواهد بود. اما پیامدهای چنین حضوری، تنشزا، ناپایدارکننده و مخاطرهآمیز است. کشورهای منطقه باید برای چنین سناریویی آماده باشند، زیرا تجربه دو دهه گذشته نشان داده که افغانستان در مرکز بازیهای بزرگ باقی خواهد ماند و بهای آن را بیش از همه، مردم منطقه خواهند پرداخت.
