در هفته‌های اخیر سازمان همکاری شانگهای (SCO) نسبت به افزایش تحرک گروههای تروریستی در افغانستان هشدار داده است. این هشدار در شرایطی مطرح می‌شود که افغانستان پس از تسلط طالبان در سال ۲۰۲۱ وارد مرحله‌ای مبهم از امنیت و سیاست منطقه‌ای شده است؛ مرحله‌ای که در آن، نبود دولت فراگیر، فروپاشی ساختارهای امنیتی و تبدیل شدن افغانستان به «منطقه خاکستری» فرصت‌های تازه‌ای برای گروههای افراط‌گرا ایجاد کرده است. تحلیل پیامدها و پشت‌پرده‌های چنین هشدارهایی برای افغانستان و منطقه، نیازمند بررسی چند بُعد متفاوت است.
۱. زمینه‌های هشدار شانگهای
سازمان همکاری شانگهای که شامل قدرت‌هایی چون چین، روسیه، هند، پاکستان و کشورهای آسیای میانه است، افغانستان را به عنوان یک منبع بالقوه تهدید امنیتی می‌بیند. کشورهای عضو، به‌ویژه چین و آسیای میانه، نگران حضور و رشد گروه‌هایی مانند:
- داعش خراسان (ISKP)
- جنبش اسلامی ترکستان شرقی (ETIM)
- جنبش اسلامی ازبکستان (IMU)
- گروههای محلی و شبکه‌های وابسته به القاعده هستند.
در سال‌های اخیر، داعش خراسان حملات فرامرزی خود را گسترش داده، و برخی اعضا از طریق مرزهای افغانستان–تاجیکستان و افغانستان–پاکستان در حال جابه‌جایی‌اند. برای همین شانگهای هشدار می‌دهد که افغانستان ممکن است دوباره به یک پناهگاه امن برای سازمان‌های تروریستی تبدیل شود.
۲. ناکامی طالبان در مهار گروههای تروریستی
طالبان ادعا می‌کنند که امنیت را تأمین کرده و از خاک افغانستان علیه هیچ کشور دیگر استفاده نخواهد شد. اما:
- ساختار طالبان خود از گروههای مختلف تشکیل شده و کنترل مرکزی آن ضعیف است.
- برخی شاخه‌های طالبان با شبکه‌های تروریستی روابط ایدئولوژیک یا قبیله‌ای دارند.
- طالبان در برابر برخی گروه‌ها مانند القاعده برخورد جدی نمی‌کنند، به‌ویژه آنهایی که تهدیدی برای داخل افغانستان نیستند.
- با آنکه ادعا می شود داعش خراسان دشمن ایدیولوژیک طالبان است، اما گفته می‌شود که طالبان ازین گروه حمایت‌های پنهان و آشکار می‌کند.
به همین دلیل، هشدار شانگهای نوعی پیام غیرمستقیم به طالبان است که ادعای «تأمین امنیت کامل» در افغانستان باورپذیر نیست.
۳. رقابت‌های منطقه‌ای و استفاده سیاسی از پرونده تروریزم
هشدار شانگهای تنها یک نگرانی امنیتی نیست؛ بلکه ابعاد ژئوپولیتیک دارد:
- چین: نگران فعالیت گروههای اویغور در بدخشان و پناه گرفتن آنها در مرز واخان است. چین تلاش دارد طالبان را به همکاری بیشتر وادار کند.
- روسیه: از گسترش داعش به جمهوری‌های آسیای میانه می‌ترسد و از این موضوع برای تقویت نفوذ امنیتی خود بهره می‌برد.
- پاکستان: تحرک تحریک طالبان پاکستان (TTP) از خاک افغانستان روابطش با طالبان را پیچیده کرده است.
- هند: فعالیت گروههای ضد هندی در افغانستان را تهدیدی راهبردی می‌بیند و از بی‌ثباتی افغانستان بهره‌برداری پاکستان نگران است.
بنابراین بخشی از هشدارهای شانگهای، تلاش برای مدیریت نفوذ طالبان و شکل‌دهی به آینده امنیتی منطقه است.
۴. پیامدهای افزایش فعالیت گروههای تروریستی برای افغانستان
افزایش تحرک این گروه‌ها پیامدهای جدی بر آینده سیاسی و اقتصادی افغانستان دارد:
الف) تضعیف مشروعیت بین‌المللی طالبان
هرقدر تهدید تروریسم افزایش یابد، احتمال به رسمیت شناخته‌شدن طالبان کمتر می‌شود. هیچ کشور قدرتمندی نمی‌خواهد با حکومتی تعامل استراتژیک داشته باشد که نتواند گروههای فراملی را مهار کند.
ب) تشدید فشارهای سیاسی و امنیتی
کشورهای عضو شانگهای ممکن است:
- همکاری امنیتی و اطلاعاتی خود را افزایش دهند،
- حتی عملیات‌های فرامرزی محدود را بررسی کنند (به ویژه چین و روسیه)،
- یا طالبان را زیر فشار اقتصادی و سیاسی بیشتری قرار دهند.
ج) بدترشدن وضعیت داخلی افغانستان
رشد فعالیت گروههای تروریستی به معنای:
- افزایش ناامنی در شهرها و ولایات،
- احتمال حملات هدفمند علیه اقلیت‌ها،
- ضربه‌زدن به روندهای اقتصادی و سرمایه‌گذاری،
- ایجاد بی‌ثباتی اجتماعی و مهاجرت بیشتر.
میراث جنگی ۴۰ ساله افغانستان نشان داده هرگاه گروههای مسلح رادیکال فعال‌تر می‌شوند، مردم عادی بزرگ‌ترین قربانیان خواهند بود.
۵. افغانستان در مسیر تبدیل شدن به «گره بحران منطقه‌ای»
نکته نگران‌کننده این است که افغانستان در حال تبدیل شدن به یک «گره امنیتی» میان کشورهای بزرگ منطقه است. هر کدام از این کشورها منافع خاص خود را در افغانستان دنبال می‌کنند، و اگر طالبان نتوانند کنترل مؤثر بر تروریسم برقرار کنند، افغانستان می‌تواند به میدان رقابت‌های نیابتی تبدیل شود.
در حال حاضر:
- چین پروژه‌های اقتصادی مهمی مانند کمربند–راه را در خطر می‌بیند.
- روسیه نگران نفوذ داعش در مرزهای جنوبی خود است.
- جمهوری‌های آسیای میانه در حالت آماده‌باش قرار دارند.
- ایران از فعالیت داعش و همچنین گروههای فرقه‌ای در هرات و فراه نگران است.
همه اینها افغانستان را در مرکز معادلات امنیتی قرار می‌دهد، اما بدون داشتن ساختار امنیتی فراگیر و هماهنگ، کشور در برابر موج‌های جدید خشونت آسیب‌پذیر خواهد بود.
۶. پایان سخن اینکه؛
هشدار سازمان همکاری شانگهای درباره افزایش تحرکات گروههای تروریستی در افغانستان، تنها یک پیام امنیتی نیست؛ بلکه نشانه‌ای از نگرانی‌های عمیق منطقه‌ای نسبت به آینده افغانستان است.
رشد گروههای افراطی نتیجه ترکیب پیچیده‌ای از:
- ضعف ساختار امنیتی طالبان،
- اختلافات داخلی طالبان،
- رقابت قدرت‌های منطقه،
- و خلأ سیاسی ناشی از نبود دولت فراگیر است.
اگر این روند ادامه یابد، افغانستان نه تنها با موج جدیدی از خشونت داخلی روبه‌رو خواهد شد، بلکه به مرکز تولید تهدیدات فرامرزی تبدیل می‌شود؛ چیزی که نه‌تنها مردم افغانستان، بلکه کل منطقه را بی‌ثبات می‌سازد.
