تقویم هجری خورشیدی، یکی از دقیق‌ترین تقویم‌ها و گاه‌شمار رسمی در ایران و افغانستان است.
بنا به برخی روایت‌های تاریخی، گاه‌شماری ایرانی برگرفته از گاه‌شماری بابلی با سال ۱۲ماهِ سی‌روزه بوده که هر ۶سال یک‌بار ۱۳ماهه می‌شده است. همه‌ی این‌گونه تقویم‌های ۳۶۵روزه، برگرفته از تقویم مصری است. این تقویم در دوره هخامنشیان تغییراتی کرده و به‌صورت تقویم زرتشتی درآمد. در زمان اردشیر اول، پادشاه ساسانی، تقویم ایرانی متأثر از تقویم جولیانی به سال ۳۶۵روزه درآمد و به آخر سال ۵ روز اضافه شد و در دوره یزدگرد سوم هم تغییراتی کرد. پس از شکست ایرانیان و تسلط اعراب، گاه‌شمار هجری قمری جایگزین تقویم خورشیدی ایرانی شد. اما به جهت ضرورت تعیین سال فصلی و مالی جهت زمان پرداخت مالیات کشاورزان، تقویم خورشیدی کاربرد داشت اما از مبدأ حقیقی آن گاه تا دو ماه عقب می‌افتاد. گاه‌شماری هجری خورشیدی، تکامل‌یافته‌ی گاه‌شماری ایرانی در دوره‌ی اسلامی با مبدأ روز هجرت پیامبر اسلام از مکه به مدینه است.
تقویم قمری سال‌های سال در خراسان قدیم استفاده شد. پس از تجزیه جغرافیای بزرگ خراسان قدیم و تشکیل کشورهای کوچک، دولت‌ها باری دیگر به تقویم شمسی روی آوردند. در افغانستان در سال ۱۳۰۱ش، تاریخ شمسی جای تاریخ قمری را گرفت و در ایران، قانون تبدیل گاه‌شمار از قمری به شمسی، در ۱۱ فروردین ۱۳۰۴ش، در دوره پهلوی، تصویب شد و تاریخ شمسی به صورت رسمی جایگزین تاریخ قمری گردید. بنا بر برخی روایت‌ها، تقویم هجری خورشیدی برای نخستین بار توسط عبدالغفارخان نجم‌الدوله استخراج شده است. او پس از استخراج تقویم هجری خورشیدی در حاشیه تقویم سال ۸۰۷ جلالی، عبارت ۱۲۶۴ خورشیدی را ذکر کرده است.
این تقویم بر پایه تقویم جلالی استوار است که در زمان حکومت ملکشاه سلجوقی توسط عمر خیام و جمعی از دانشمندان علم نجوم تدوین و اصلاح‌شده و به این دلیل نیز تقویم جلالی نامیده می‌شود.
بر اساس روایت‌های تاریخی، یکی از خدمات بزرگ عمر خیام با جمعی دیگر از منجمان بزرگ، همین اصلاح تاریخ هجری شمسی است که در زمان حاکمیت ملکشاه سلجوقی شماری از منجمان تلاش‌هایی را برای اصلاح تاریخ هجری شمسی آغاز کردند تا نظم و ثبات بیشتری برای این تقویم خورشیدی ایجاد کنند. ازاین‌رو خیام همراه با جمعی از بزرگان علم نجوم آن زمان، چندین سال در رصدخانه جلالی در اصفهان برای اصلاح تاریخ هجری شمسی به این کار مصروف بودند و سرانجام موفق شدند تغییرات اساسی را در این تقویم به وجود آورند.
ویژگی‌های تقویم هجری خورشیدی
برج‌های تقویم هجری خورشیدی هم‌نام با دوازده صورت فلکی منطقه‌البروج هستند. هر برج تعداد شبانه‌روز متفاوتی دارد که به دلیل حرکت ظاهری غیریکنواخت مرکز خورشید روی مدارش تغییر می‌کند. تبدیل برج‌ها به ماه‌های فارسی بدین شرح است: فروردین( حمل)، اردیبهشت (ثور)، خرداد (جوزا)، تیر (سرطان)، مرداد( اسد)، شهریور( سنبله)، مهر( میزان)، آبان (عقرب)، آذر (قوس)، دی (جدی)، بهمن (دلو)، اسفند (حوت).
تقویم هجری خورشیدی از ۳۶۵ روز تشکیل شده است که در قالب ۱۲ ماه قرار دارد. این ۱۲ ماه در چهارفصل تقسیم شده‌اند، هر فصل شامل سه ماه است و هرماه تقریباً چهار هفته و هر هفته هفت روز دارد.
بلندترین روز سال در اول تیر/جوزا و بلندترین شب سال از غروب ۳۰ آذر/قوس تا طلوع آفتاب در اول دی/جدی (معروف به شب چله) رخ می‌دهد.
تنها دو کشوری که همواره از تاریخ خورشیدی استفاده کرده‌اند ایران و افغانستان است؛ اما با تفاوت‌هایی در نام‌گذاری ماه‌ها و تعداد روزها. نام ماه‌ها در افغانستان هم‌نام با دوازده صورت فلکی منطقه‌البروج است، با این تفاوت که تقویم در ایران بیشتر بر اساس نام‌های فارسی نام‌گذاری شده درحالی‌که همین تقویم در افغانستان بر اساس نام‌های عربی تدوین یافته است.
در تاجیکستان نیز درگذشته از تاریخ خورشیدی و قمری استفاده شده است اما از سال ۱۹۱۷ بدین طرف از تاریخ میلادی در این کشور استفاده می‌شود. به گفته پژوهشگران، تاریخ رو آوردن تاجیکستان به تقویم میلادی به انقلاب اکتبر سال ۱۹۱۷ در روسیه و اشغال آسیای میانه توسط روس‌ها بازمی‌گردد.
بر اساس روایت برخی پژوهشگران تاجیک، تقویم‌های خورشیدی و قمری تا دهه‌های ۱۹۶۰ و ۱۹۷۰ میلادی در میان تاجیک‌ها استفاده می‌شده و حالا هم کهن‌سالان نام ماه‌های قمری را در یاد دارند.
تقویم هجری خورشیدی با تاریخچه‌ای غنی و ویژگی‌های منحصربه‌فرد، یکی از دقیق‌ترین تقویم‌ها است این تقویم در حال حاضر در تنها در دو کشور افغانستان و ایران استفاده می‌شود.
متاسفانه باید گفت که بازگشت طالبان به قدرت، گاه‌شمار هجری قمری دوباره جای تاریخ شمسی را در ادارات دولتی گرفته است.
