دولت‌سازی؛ مأموریت ناتمام استاد برهان‌الدین ربانی

دسته: تحلیل
نویسنده: شفیق‌الله احدی
1404/06/28
10:49 ق.ظ
بازدید: 6

پایگاه خبری تحلیلی روایت : چهارده‌سال از روزی می‌گذرد که افغانستان پرچمدار و یگانه زعیم دانشمند، متفکر و پروفیسور خویش را از دست داد. او، همچون صدها مجاهد دیگر، آماج حمله‌ای انتحاری قرار گرفت و تا امروز، نه کسی پیگیر دسیسه‌های پشت آن ترور شد و نه آن فاجعه در افکار عمومی به جایگاه شایسته‌اش رسید. در چهاردهمین سالروز شهادت رهبر فقید جمعیت اسلامی، استاد برهان‌الدین ربانی، هنوز بی‌مهری نسبت به شخصیت، اندیشه و کارنامه‌اش ادامه دارد. نه از او یادی می‌شود و نه کسی به نگاشتن در موردش رغبت نشان می‌دهد. دانایان، چنین‌اند. در اوج غوغا خاموش می‌سوزند، خاموش وداع می‌کنند، از زبان‌ها می‌روند، و تنها در متون آرام می‌گیرند. حال که می‌بینم یاد و نام استاد ربانی از محافل روزمره و فضای عمومی رخت می‌بندد، این دلگرمی را دارم که آثار قلمی و فکری او برای نسل‌ها باقی خواهد ماند. چنان‌که امروز اندیشه‌های فلاسفه‌ای چون افلاطون، سقراط و ارسطو بر ساحت فلسفه حکمرانی می‌کند، افکار استاد ربانی نیز، اگرچه دور از بازار داغ شبکه‌های اجتماعی، در میان اهل معرفت و در فضای نخبگان زنده خواهد ماند.

چهارده‌سال از روزی می‌گذرد که افغانستان پرچمدار و یگانه زعیم دانشمند، متفکر و پروفیسور خویش را از دست داد. او، همچون صدها مجاهد دیگر، آماج حمله‌ای انتحاری قرار گرفت و تا امروز، نه کسی پیگیر دسیسه‌های پشت آن ترور شد و نه آن فاجعه در افکار عمومی به جایگاه شایسته‌اش رسید. در چهاردهمین سالروز شهادت رهبر فقید جمعیت اسلامی، استاد برهان‌الدین ربانی، هنوز بی‌مهری نسبت به شخصیت، اندیشه و کارنامه‌اش ادامه دارد. نه از او یادی می‌شود و نه کسی به نگاشتن در موردش رغبت نشان می‌دهد.
دانایان، چنین‌اند. در اوج غوغا خاموش می‌سوزند، خاموش وداع می‌کنند، از زبان‌ها می‌روند، و تنها در متون آرام می‌گیرند. حال که می‌بینم یاد و نام استاد ربانی از محافل روزمره و فضای عمومی رخت می‌بندد، این دلگرمی را دارم که آثار قلمی و فکری او برای نسل‌ها باقی خواهد ماند. چنان‌که امروز اندیشه‌های فلاسفه‌ای چون افلاطون، سقراط و ارسطو بر ساحت فلسفه حکمرانی می‌کند، افکار استاد ربانی نیز، اگرچه دور از بازار داغ شبکه‌های اجتماعی، در میان اهل معرفت و در فضای نخبگان زنده خواهد ماند.
امشب در ایکس/ تویتر پایگاه تحلیلی-خبری روایت، یکی از پرمحتواترین بحث‌هایی را که تاکنون درباره‌ی استاد شهید برگزار شده بود، شنونده بودم. در جریان این بحث، موضوعی بسیار مهم و راهبردی مطرح شد:«نقش استاد برهان‌الدین ربانی در دولت‌سازی پسا منازعه» بحثی عمیق، پیچیده و البته مغفول‌مانده که نیازمند تحلیل و واکاوی علمی است. در ادامه، تلاش می‌کنم تا به‌صورت فشرده اما تحلیلی، به برخی ابعاد این مسأله بپردازم.

نقش استاد برهان‌الدین ربانی در دولت‌سازی پسا منازعه

وقتی از نقش استاد ربانی در دولت‌سازی پسا منازعه، به‌ویژه پس از نشست تاریخی بن صحبت می‌شود، باید چند پرسش اساسی را مطرح کرد:
استاد ربانی پس از کنفرانس بن، تا چه حد در ساختار رسمی قدرت حضور داشت؟
او از چه جایگاهی می‌توانست در فرآیند دولت‌سازی مؤثر باشد؟
بنیادهای فکری و معرفتی او درباره دولت مدرن، چگونه شکل گرفته بود؟
استاد ربانی پس از فروپاشی رژیم طالبان، با وجود آن‌که رئیس‌جمهور رسمی افغانستان به‌شمار می‌رفت، در چارچوب توافقات نشست بن، قدرت را به حامد کرزی واگذار کرد. این واگذاری، نه از سر ضعف، بلکه نتیجه‌ی یک درک عمیق از مصلحت ملی، اجماع بین‌المللی و نیز وضعیت بحرانی کشور بود.

همچنین بخوانید: مزایا و معایب استفاده از اینترنت

با این‌که استاد از قدرت اجرایی کناره‌گیری کرد، اما نقش او در ثبات‌بخشی، مشروعیت‌سازی و حمایت از روند نوپای دولت‌سازی بی‌بدیل بود. او به‌عنوان یک چهره‌ی مرجع سیاسی و مذهبی، مشروعیت‌بخش به ساختار نوظهور نظام پساطالبان بود.
استاد ربانی دانش‌آموخته‌ی الازهر مصر بود؛ جایی که اندیشه‌های نوگرای اسلامی، به‌ویژه از مسیر جریان اخوان‌المسلمین، در دهه‌های میانی قرن بیستم شکل گرفت. هرچند او تحت تأثیر این جریان بود، اما دیدگاه‌هایش نسبت به دولت و قدرت، آمیزه‌ای از اسلام سنت‌گرا، عقلانیت سیاسی و اقتضائات معاصر بود.
استاد ربانی به دنبال برپایی خلافت یا دولت دینی مطلق نبود؛ بلکه از مدلی حمایت می‌کرد که در آن، ارزش‌های اسلامی با ساختارهای مدرن حکمرانی ترکیب شود. در واقع، آن‌چه او دنبال می‌کرد، نوعی دولت اخلاق‌محور با هویت اسلامی و ساختار دموکراتیک بود.
یکی از بزرگ‌ترین موانع نقش‌آفرینی گسترده‌تر استاد ربانی در دولت‌سازی، بحران‌های درون‌حزبی و کشمکش‌های داخلی جمعیت اسلامی بود. بخشی از نخبگان آن زمان، بیش از آن‌که به آینده افغانستان بیندیشند، به دنبال منافع شخصی، کرسی و امتیاز بودند. استاد ربانی اما، با بلوغ فکری و تدبیر سیاسی‌اش، از این بازی‌ها کناره گرفت و خود را وقف منافع عمومی ساخت. او هیچ‌گاه اسیر جاه‌طلبی نشد و به هرجایگاهی که برایش تعریف شد، با نیت خیر و خدمت وارد شد. از کرسی ریاست جمهوری به نمایندگی مردم بدخشان در مجلس نمایندگان و سپس ریاست شورای صلح رفت. او از یک ساختار نوپای دموکراتیک حمایت کرد و امیدوار بود جان بگیرد، شاخ و برگ بزند و در نهایت ثمر دهد با در فقدان او چنین اتفاقی نیفتاد و افغانستان پس از تجربه‌ی یک حکومت دموکراتیک نسبی به کام رژیم عقب‌گرا و افراطی دیگر سقوط کرد.

همچنین بخوانید: سازمان جهانی غذا: بحران اقلیمی در افغانستان گرسنه‌گی را تشدید می‌کند

نتیجه‌گیری

دولت‌سازی در افغانستان پساطالبان، پروژه‌ای کلان، پیچیده و وابسته به ده‌ها متغیر داخلی و خارجی بود. استاد ربانی، اگرچه پس از بن از قدرت رسمی کنار گذاشته شد، اما در زمینه‌سازی برای پذیرش نظم جدید، ایجاد اجماع سیاسی، مشروعیت‌بخشی به ساختار نوین و حمایت از روند سیاسی نوپا، نقشی بسیار اثرگذار ایفا کرد. او ریاست پروسه‌ی صلح را پذیرفت تا با کسانیکه سال‌ها در برابر او جنگیدند آشتی کند، او به افغانستان آرام، متکثر و توسعه یافته می اندیشید و این اساسی ترین چاچوب فکری او بود که سبب شد حتا بر خلاف میل و خواسته اش قدرت را به کرزی تحویل دهد، سرکشی های برخی اعضای کوچک حزب را نادیده بگیرد و با آنها برخورد پدرانه کند. شاید این موارد در عالم سیاست ضعف به حساب آید، اما خردگرایی استاد ربانی و تدبیر او در بیش از نیم قرن بحران نشان می‌دهد که او آگاهانه این سبک زندگی سیاسی را انتخاب کرد و بر باورهای خویش تا آخرین نفس ایستاد.

نام او، فراتر از سیاست روزمره، در سپهر اندیشه، در تاریخ مبارزات عدالت‌طلبانه و در حافظه‌ی جمعی مردم افغانستان باقی خواهد ماند.

نوشته های مرتبط :