از توس تا غزنه؛ فردوسی و بهای سنگین جاودانگی

دسته: تحلیل
نویسنده: عبدالشهید ثاقب
1404/02/25
12:32 ب.ظ
بازدید: 23

پایگاه خبری تحلیلی روایت : امروز، ۲۵ اردیبهشت/ثور، سالروز پاسداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی و زبان فارسی است؛ فرزانه‌ای که شاهنامه، بزرگ‌ترین اثر حماسی زبان فارسی را سرود. نخستین تلاش برای سرایش شاهنامه توسط ابومنصور محمد بن احمد دقیقی بلخی انجام شد. او به تشویق نوح دوم سامانی این کار را آغاز کرد، اما پیش از آن‌که بیش از هزار بیت بسراید، توسط غلام خود کشته شد. پس از او، ابوالقاسم فردوسی از توس برخاست و سرایش شاهنامه را بر اساس شاهنامه ابومنصوری آغاز کرد. او از حدود سال ۳۷۰ هجری قمری تا ۲۵ اسفند ۴۰۰ هجری قمری، به مدت سی سال، با سخت‌کوشی بر این اثر سترگ کار کرد.بسی رنج بردم در این سال سی / عجم زنده کردم بدین پارسیزمینه‌ی تاریخی و سیاسی دوران فردوسی فردوسی در دورانی پرآشوب زیست. پایان حکومت سامانیان و آغاز سلطنت سلطان محمود غزنوی در خراسان، از مهم‌ترین تحولات آن دوره بود. شاهنامه در شرایطی به پایان رسید که فضای سیاسی و فرهنگی با گذشته کاملاً متفاوت شده بود.

امروز، ۲۵ اردیبهشت/ثور، سالروز پاسداشت حکیم ابوالقاسم فردوسی و زبان فارسی است؛ فرزانه‌ای که شاهنامه، بزرگ‌ترین اثر حماسی زبان فارسی را سرود. نخستین تلاش برای سرایش شاهنامه توسط ابومنصور محمد بن احمد دقیقی بلخی انجام شد. او به تشویق نوح دوم سامانی این کار را آغاز کرد، اما پیش از آن‌که بیش از هزار بیت بسراید، توسط غلام خود کشته شد.
پس از او، ابوالقاسم فردوسی از توس برخاست و سرایش شاهنامه را بر اساس شاهنامه ابومنصوری آغاز کرد. او از حدود سال ۳۷۰ هجری قمری تا ۲۵ اسفند ۴۰۰ هجری قمری، به مدت سی سال، با سخت‌کوشی بر این اثر سترگ کار کرد.

بسی رنج بردم در این سال سی / عجم زنده کردم بدین پارسی

زمینه‌ی تاریخی و سیاسی دوران فردوسی فردوسی در دورانی پرآشوب زیست. پایان حکومت سامانیان و آغاز سلطنت سلطان محمود غزنوی در خراسان، از مهم‌ترین تحولات آن دوره بود. شاهنامه در شرایطی به پایان رسید که فضای سیاسی و فرهنگی با گذشته کاملاً متفاوت شده بود.

رنج‌ها و محنت‌های فردوسی در طول سرایش شاهنامه

۱. جست‌وجوی منابع یافتن نسخه‌ای از شاهنامه ابومنصوری، نخستین رنج فردوسی بود؛ چرا که در آن زمان دستگاه چاپ وجود نداشت و دستیابی به کتاب‌ها دشوار بود. او تنها با تلاش فراوان و کمک دوستی توانست به آن دست یابد.
2. مرگ فرزند در میانه‌ی کار، پسر ۳۷ ساله‌اش وفات یافت. این ضایعه، او را در اندوهی عمیق فرو برد.
3. از دست دادن حامی سیاسی برکناری ابوالعباس فضل بن احمد اسفراینی، وزیر فرهنگ‌دوست محمود غزنوی و حامی فردوسی، ضربه‌ای دیگر به او وارد کرد. با رفتن او، امید فردوسی برای جلب حمایت رسمی نیز از میان رفت.
4. تنگدستی و فقر در واپسین سال‌های عمر، فردوسی در فقر و تنگ‌دستی زندگی می‌کرد و با رنج نان و معاش، کامش تلخ شد.
5. مخالفت علما و متعصبان علما و قشری‌گرایان، فردوسی را به دلیل ستایش از ایران باستان و زرتشتیان، مورد حمله قرار دادند. به همین دلیل، پس از وفات، اجازه دفن او در قبرستان مسلمانان داده نشد و ناچار در باغ شخصی‌اش دفن شد.
6. وعده‌خلافی سلطان محمود غزنوی مهم‌ترین رنج فردوسی، بدعهدی سلطان محمود بود. وعده داده بود که پس از پایان شاهنامه، ۶۰هزار سکه طلا به او پاداش دهد، اما پس از ارائه اثر، فردوسی دست خالی بازگشت. گرچه بعدها سکه‌ها فرستاده شد، اما وقتی به توس رسید که فردوسی از دنیا رفته بود.

تحلیل استیون فردریک استار درباره دلایل بدعهدی سلطان محمود در کتاب روشنگری در محراق، استار شش احتمال را برای این رفتار سلطان مطرح می‌کند:
1. خست سلطان محمود که به آن شهرت داشت.
2. حسادت عنصری، ملک‌الشعرای دربار غزنه.
3. پرداختن شاهنامه به قهرمانان باستانی به جای معاصران.
4. تقدیم نسخه‌ای از شاهنامه به یک امیر شیعی توسط فردوسی.
5. ستایش از زرتشتیان در متن شاهنامه.
6. بی‌علاقگی سلطان به زبان فارسی و تمایل او به عربی برای نزدیکی به خلافت بغداد.

نتیجه

صرف‌نظر از دلایل گوناگون، این بدعهدی سلطان محمود غزنوی به‌عنوان لکه ننگی در کارنامه‌اش باقی مانده است. اما میراث فردوسی، با وجود همه سختی‌ها، تا همیشه در فرهنگ ایران و جهان جاودان ماند.

نوشته های مرتبط :