۲۵ حوت/ اسفند، روز بزرگداشت شاعر نامدار ایرانی، پروین اعتصامی است. پروین اعتصامی، شاعر مبارز و مطرح در سال ۱۲۸۵ هجری شمسی در تبریز به دنیا آمد و در سال ۱۳۲۰ در تهران درگذشت. او بیشتر به دلیل اشعار زیبا و پرمعنا و همچنین به خاطر سبک خاص شعری خود مشهور است. پروین اعتصامی در افغانستان نیز به دلیل اشعارش که به زبان فارسی سروده شده‌اند، شناخته شده و مورد احترام است.
این قطعه شعر پروین اعتصامی در بسا موارد ورد زبان بسیاری ها در افغانستان می باشد:
واعظی پرسید از فرزند خویش
هیچ میدانی مسلمانی به چیست؟
صدق و بی آزاری و خدمت به خلق
هم عبادت، هم کلید زندگیست
گفت: “زین معیار اندر شهرما
یک مسلمان هست
آن هم ارمنیست”!
اعتصامی تخلص «پروین» را برای خود انتخاب کرد، در حالی‌که تا آن زمان نامی مرسوم برای دختران نبود. اعتصامی بعدها نام خود را از رخشنده به پروین تغییر داد. او بعدها مجبور شد در شعری، توضیح بدهد که پروین، نامی دخترانه است:
مرد پندارند پروین را، چه برخی زاهل فضل
این معما گفته نیکوتر که پروین مرد نیست
اشعار پروین اعتصامی اغلب دارای مضامین اخلاقی، اجتماعی و عرفانی هستند و به دلیل سادگی و عمق معانی، مورد توجه بسیاری از علاقه‌مندان به ادبیات فارسی در افغانستان قرار گرفته‌اند. او در اشعار خود به مسائلی مانند عدالت، آزادی، حقوق زنان و ارزش‌های انسانی پرداخته است که این موضوعات در افغانستان نیز از اهمیت بالایی برخوردار هستند.
فارغ از بحث سبک شناسی شعر و مسائل ادبی که رشته نویسنده نیست و وارد این مبحث نمی شویم، از لحاظ محتوا و معنی، درون مایه اشعار پروین اعتصامی بیشتر غنیمت داشتن وقت و فرصت‌ها، نصیحت‌های اخلاقی، انتقاد از ظلم و ستم به مظلومان و ضعیفان و ناپایداری دنیاست. از پروین اعتصامی دیوان شعری به یادگار مانده که شامل ۲۴۸ قطعه شعر است که از آن میان ۶۵ قطعه به صورت مناظره میان دو طرف می باشد که بسیار آموزنده است که این مناظره‌ها شامل گفتگوی انسان‌ها و جانوران و گیاهان و اشیا با هم می شود
بانو اعتصامی تنها شاعری بود که با نگرشی زنانه به سرودن اشعار سیاسی پرداخت اشعار وی ترکیب‌شده از ادبیات کهن فارسی و ادبیات نوین غرب بود و بیشتر اشعار او در قالب قصیده و قطعه است.
آنچه در زندگی نامه پروین اعتصامی آمده؛ او از طریق پدرش با دنیای سیاست و مسائل و مشکلات اجتماعی آن دوران آشنا بود. وی در زمانه‌ای در ایران به دنیا آمد که حکومت قاجار فروپاشید و رضاخان بر تخت پادشاهی ایران تکیه زد؛ جنگ جهانی اول شروع شد و مشروطه خواهان در عرصه سیاست پدیدار شدند. بنابراین در چنین زمانه‌ای، او نمی‌توانست به عنوان یک هنرمند، نسبت به مسائل جامعه خود بی‌تفاوت بود. اشعار پروین اعتصامی نیز به قدر کافی از این مسائل تاثیر گرفته‌اند. شعر پروین شامل مسائلی همانند مبارزه با فقر و ظلم، عدالت‌جویی و آرمان‌خواهی است. به گفته علی‌اصغر دادبه، بسیاری به علت استفاده از همین مضامین، پروین اعتصامی را یکی از معماران تاریخ و اندیشه سیاسی می‌دانند.
پروین اعتصامی با رفتار و شعر عملا کار سیاسی و مبارزه علیه ظلم و ستم داخلی و خارجی می‌کرده است. گفته شده که در زمان سلطنت رضاشاه، اعطای نشان‌های افتخار و لیاقت به اهالی ادب و فرهنگ، به جهت تقدیر از خدمات آنان به فرهنگ و هنر ایران، مرسوم بود. در سال ۱۳۱۵، یک نشان لیاقت از طرف رضا شاه به پروین تعلق گرفت ولی او این نشان را نپذیرفت زیرا دریافت چنین نشانی از سمت دولتی مستبد را توهین به خود قلمداد می‌کرد. او همچین دعوت رضاخان به دربار، برای تدریس به ملکه و فرزندانش، را رد کرد.
همچنین دولت رضاشاه از پروین چندان خشنود نبوده است، چنانکه تکریم و تقدیر بی سروصدای دولت وقت از پروین از سطح اعطای نشان درجه سوم علمی به او فراتر نرفت و پروین نیز آن نشان را که توهین به خود می‌دانست، به شهادت برادرش، پس فرستاد. حتی پس از درگذشت پروین نیز مراسم رسمی دولتی به مناسبت وفات و در بزرگداشت وی برپا نشد و مدیر کانون بانوان نیز، به‌سبب برخی محظورات و ملاحظات، برای برگزاری مجلس یادبود پروین در آن کانون اقدامی نکرد.
دکتر صفی الله ملکی جامعه شناس ایرانی در مقاله ای تحت عنوان نقد جامعه شناختی اشعار پروین اعتصامی، می‌نویسد که
دوران حیات پروین اعتصامی در ایران پرچالش ترین دوران تاریخی ایران بوده که فراز و نشیب ها، بحران ها و جنگ و ظلم و ستم های داخلی و خارجی برای مردم ازجمله جنگ های جهانی و مشروطه در ایران بوده است.
به طور کلی تحولات جهانی و ایران در اشعار پروین اعتصامی
روحیه ظلم ستیزی، مخالفت با ستمگران وحامی مظلومین و ستم دیدگان یکی از نقاط قوت و بارز ادبیات ایشان بوده که به صورت تخیلی و تمثیلی در اشعار او به وضوح نمایان است البته شاگردی و تلخیص از اشعار علی اکبر دهخدا و ملک الشعرای بهار از دیگر ویژگی های مبارزه با خفقان و ظلم وستم آن دوره بوده است شرایط بحران، آشوب ها و چالش های جهانی و بخصوص دو جنگ جهانی اوّل ودوّم و تأثیرگذاری آن در فقر و فلاکت مردم ایران کاملاٌ در اوضاع اجتماعی و در تصویر جامعه در اشعار او مشهود است امّا آنچه که مهم می باشد او همواره به آینده امیدوار بوده و همیشه متدین و معتقد به اصول اولیه دین اسلام بوده است که در ذیل جنبه های مختلف اشعار ایشان درحوزه های مختلف آمده است:
به نوشته صفی الله ملکی، پروین اعتصامی هیچ گاه دنبال هوا و هوس نبود علاوه مخالفت با هنر مبتذل مدرن و هرزه گویی همواره در اشعار خود به دنبال کمال و انسانیت بوده او پیام خود را در کلام فطرت خداگرایی برخلاف اومانیسم و کمونیست سرودند او معتقد به روز قیامت و زندگی پس از مرگ بود واین قطعه را برای سنگ مزار خودش سروده است:
صاحب آن همه گفتار امروز
سائل فاتحه و یاسن است
دوستان به که ز وی یاد کنند
دل بی دوست دلی غمکین است
و درجای دیگر با تفکیک غرائز حیوانی با ارزش های اخلاقی در سایه اعتقادات آوره است
اگرزین خاکدان پست روزی برپَری بینی
که گردون وگیتی هاست مَلک آن جهانی را
او درمورد هدفدار بودم نظام آفرینش گفته:
نیست بازی کارحق خود را مباز
آنچه بردیم از تو باز آوریم باز
قطره ای کزز جوبیاری می رود
از پی انجام کاری می رود
همان طورکه گفته شد، پروین در اعلام اعتراض‌ها و انتقادهایش، کلام جدی خود را در پوششی از طعنه‌ها و کنایه‌های طنزآمیز بیان می‌کرد تا تأثیرگذاری بیشتری داشته باشد. طعنه‌های او گاه گزنده و نیش‌دار و گاه گذراست که نمونه‌هایی ذکر می‌شود: طنز و اعتراض ماهرانه پروین در ابیات مناظره «دزد و قاضی» دیده می‌شود که شاعر در آن، جامعه دچار هرج و مرج را به روشنی تصویر کرده است:
گفت قاضی کاین خطاکاری چه بود؟
دزد گفت از مردم‌آزاری چه سود!
گفت بدکردار را بد، کیفر است
گفت بدکار از منافق بهتر است!
گفت هان! برگوی شغل خویشتن
گفت هستم همچو قاضی راهزن!
گفت پیش کیست آن روشن نگین
گفت بیرون آر دست از آستین!
دزدیِ پنهان و پیدا، کار توست
مالِ دزدی، جمله در انبان توست!
تو قلم بر حکمِ داور می‌بری
من ز دیوار و تو از در می‌بری!
دزد اگر شب، گرم یغما کردن است
دزدی حکام، روز روشن است!
همچنین طنز نیش‌دار پروین در مناظره‌های شعری اش به شیوه تجاهل‌العارف (خود را به نادانی و حماقت زدن)، به طرز هنرمندانه‌ای به نمایش گذاشته و در پشت شخصیت‌های به ظاهر نادانی مانند مست و دیوانه، فساد اجتماع زمانه خود را ترسیم کرده است.
محتسب مستی به ره دید و گریبانش گرفت
مست گفت: ای دوست این پیراهن است افسار نیست!
گفت: می‌باید تو را تا خانه قاضی برم
گفت: رو صبح آی، قاضی نیمه‌شب بیدار نیست!
گفت: نزدیک است والی را سرا، آنجا شویم
گفت: والی از کجا در خانه خمار نیست؟!
در زمینه همدردی به طبقه محروم و زحمت‌کش جامعه، پروین اعتصامی پرچم‌دار عرصه فقر نوازی است. قطعه «صاعقه ما ستم اغنیاست»، یکی از گویاترین و بهترین اشعار وی در نشان دادن تصویر فقر و بیچارگی کشاورزان، در برابر ثروت و مکنت بی‌دلیلِ اغنیاست که در واقع، جلوه‌ای از اعتراض پروین به فقدان عدالت اجتماعی است.
اشعار پروین اعتصامی، با مضامین عدالتخواهی، مقاومت در برابر ظلم و دفاع از حقوق انسانی، می‌تواند برای مردمان کشور که تحت حاکمیت طالبان هستند الهام‌بخش باشد. پروین در اشعارش به مبارزه با ستم و تبعیض پرداخته و بر اهمیت آزادی و کرامت انسانی تأکید کرده است. برای مثال، در شعر” زندانیان را آزادی باید”، او از رهایی از قید و بندهای ظلم سخن می‌گوید، مفهومی که برای ما در شرایط کنونی بسیار معنادار است.
ما و بویژه زنان مبارز و ادیب ما می‌توانند از اشعار پروین برای تقویت روحیه مقاومت و امید استفاده کنند. با خواندن و انتشار اشعار او، می‌توانند پیام عدالت و آزادی را گسترش دهند و همبستگی اجتماعی را تقویت کنند. پروین در شعر”ای مرزبان نگهدار ایران”، از وطن‌دستی و دفاع از ارزش‌های ملی سخن می‌گوید، که برای ما نیز قابل تطبیق است.
با الهام از اشعار پروین و شاعران دیگر، ما می‌توانیم به شیوه‌های مسالمت‌آمیز، مانند شعر و ادبیات، علیه ظلم طالبان مبارزه کرد و صدای خود را به جهانیان رساند. این اشعار می‌توانند به عنوان ابزاری برای بیداری وجدان جمعی و تقویت روحیه مقاومت در برابر ستم مورد استفاده قرار گیرند.
