ادبیات در کمین قدرت؛ ایدئولوژی، مقاومت و روایت در جهان و افغانستان

دسته: تحلیل
نویسنده: عصیان‌گر
1404/01/19
8:32 ق.ظ
بازدید: 39

پایگاه خبری تحلیلی روایت : ادبیات، به‌ عنوان یک ابزار فرهنگی و اجتماعی در تاریخ همواره در تقابل و تعامل با ساختارهای قدرت قرار داشته است. این‌جا با تمرکز بر نقش ادبیات در تعامل با ایدئولوژی‌های مختلف به‌ ویژه در افغانستان، به بررسی ظرفیت‌ های ادبیات در مقاومت و بازخوانی تاریخ پرداخته و همچنان از طریق تحلیل نظریات لوئی آلتوسر، ادوارد سعید، میشل فوکو، و بعضی نظریه‌ پردازان دیگر به نقش ادبیات در باز تولید یا مقابله با نظم‌ های سیاسی و اجتماعی می‌پردازم. با تحلیل وضعیت کشور، این‌جا نشان می‌دهم که ادبیات در این کشور در طول تاریخ به‌ ویژه در دوران‌ های بحرانی، چه نقشی در بازنمایی قدرت، مقاومت و ساخت روایت‌ها داشته است. همچنین چالش‌های نویسندگان در مواجهه با فشار های سیاسی و سانسور، و فرآیند تحریف یا بازسازی حقیقت از طریق ادبیات مورد بررسی قرار می‌گیرد.

ادبیات، به‌ عنوان یک ابزار فرهنگی و اجتماعی در تاریخ همواره در تقابل و تعامل با ساختارهای قدرت قرار داشته است. این‌جا با تمرکز بر نقش ادبیات در تعامل با ایدئولوژی‌های مختلف به‌ ویژه در افغانستان، به بررسی ظرفیت‌ های ادبیات در مقاومت و بازخوانی تاریخ پرداخته و همچنان از طریق تحلیل نظریات لوئی آلتوسر، ادوارد سعید، میشل فوکو، و بعضی نظریه‌ پردازان دیگر به نقش ادبیات در باز تولید یا مقابله با نظم‌ های سیاسی و اجتماعی می‌پردازم. با تحلیل وضعیت کشور، این‌جا نشان می‌دهم که ادبیات در این کشور در طول تاریخ به‌ ویژه در دوران‌ های بحرانی، چه نقشی در بازنمایی قدرت، مقاومت و ساخت روایت‌ها داشته است. همچنین چالش‌های نویسندگان در مواجهه با فشار های سیاسی و سانسور، و فرآیند تحریف یا بازسازی حقیقت از طریق ادبیات مورد بررسی قرار می‌گیرد.
ادبیات به‌ عنوان یک پدیده فرهنگی و هنری، نه تنها به‌ عنوان ابزاری برای تخیل و زیبایی‌ شناسی بلکه به‌ عنوان وسیله‌ ای برای بازنمایی واقعیت‌ های اجتماعی و سیاسی عمل می‌کند. از همان آغاز پیدایش زبان نوشتاری، ادبیات همواره در خدمت ایدئولوژی‌ های مختلف چه در قالب خدمت به قدرت و چه در قالب مقاومت در برابر آن قرار داشته است. پرسش‌های کلیدی، حول محور این نکته می‌چرخد که آیا می‌توان از ادبیات به‌ عنوان ابزاری مستقل از ساختارهای قدرت استفاده کرد؟ آیا نویسندگان می‌توانند در جهانی که روایت‌های رسمی و ایدئولوژی‌ها حقیقت را شکل می‌دهند، بی‌طرف بمانند؟
این‌جا به‌ ویژه در مورد افغانستان، کشوری که همواره میدان جنگ‌های فیزیکی و گفتمانی بوده است، به بررسی تأثیرات قدرت بر ادبیات و نحوه‌ای که نویسندگان با آن مواجهه کرده‌‌اند، می‌پردازیم. این‌جا نه تنها بر تأثیر قدرت‌های جهانی بر ادبیات در افغانستان، بلکه بر چگونگی استفاده از ادبیات به‌ عنوان ابزاری برای مقاومت در برابر ایدئولوژی‌ های حاکم در دوران‌های مختلف تأکید می‌ورزیم.

ادبیات، قدرت و ایدئولوژی؛ بنیان‌های نظری

ادبیات به‌ عنوان یک ابزار قدرت، همواره در درون ساختارهای اجتماعی و سیاسی قرار داشته است. طبق نظریه‌ی لوئی آلتوسر، تمام هنرها و ادبیات به‌ عنوان جزء از دستگاه‌ های ایدئولوژیک دولت عمل می‌کنند. در این دیدگاه حتا آثار ادبی که ظاهرا انتقادی به نظر می‌رسند، به‌ نوعی در باز تولید نظم‌ های قدرتی نقش دارند. آلتوسر معتقد است که هنر و ادبیات، بدون توجه به ماهیت ظاهری آنها در خدمت ایدئولوژی‌ های غالب قرار دارند و به شکل غیر مستقیم نقش تثبیت‌ کننده‌ی ساختارهای اجتماعی را ایفا می‌کنند (آلتوسر، ۱۹۷۰).
در مقابل، ادوارد سعید و تری ایگلتون به‌ ویژه در آثارشان بر امکان مقاومت درون زبان تاکید دارند. سعید در کتاب بررسی‌های فرهنگی و ادبی، روشن‌فکران را کسانی می‌داند که به‌ واسطه‌ی زبان نقد و چالش‌های نظری، از قدرت‌ها فاصله می‌گیرند و در مواجهه با آن نه در خدمت آن بلکه در موضعی مستقل از آن نقادی خود را پیش می‌برند (سعید، ۱۹۹۴).
ایگلتون نیز در نوشته‌ های خود تاکید دارد که زبان، به‌ عنوان یک وسیله انتقادی می‌تواند از درون خود به مقاومت پرداخته و ساختارهای قدرت را به چالش بکشد (ایگلتون، ۱۹۹۶).
میشل فوکو نیز با نظریه‌ی پراکندگی قدرت، به این نکته اشاره می‌کند که حتا در مقاومت‌ها و انتقادات نیز قدرت در جایی حضور دارد. او می‌گوید که قدرت تنها به‌ واسطه‌ی سرکوب آشکار وجود ندارد، بلکه در تمامی ابعاد زندگی اجتماعی از جمله در زبان و بیان ادبی، به‌ گونه‌ای نهان عمل می‌کند (فوکو، ۱۹۷۵).

ادبیات در نظام‌های توتالیتر و مدرن؛ تضاد یا تداوم؟

در قرن بیستم، شاهد دو قطبی شدن ادبیات در جهان بوده‌ ایم. در نظام‌های توتالیتر از جمله در رژیم‌ های فاشیستی و کمونیستی، ادبیات به‌ عنوان ابزاری برای تبلیغات و کنترل اجتماعی استفاده می‌شد. در شوروی سابق نویسندگان موظف بودند که رئالیسم سوسیالیستی را رعایت کنند و ادبیات باید برای تبلیغ انقلاب و ارزش‌ های اجتماعی خدمت می‌کرد. نویسندگان برجسته‌ ای مانند ماکسیم گورکی و ایوان بونین هرچند در قالب‌ هایی متفاوت، از ادبیات برای ترویج ایدئولوژی‌ های دولتی استفاده کردند (گورکی، ۱۹۳۵).
در مقابل، ادبیات مدرن و پسا‌ مدرن در غرب به‌ ویژه در آثاری مانند در جست‌وجوی زمان از دست رفته اثر مارسل پروست، جنگ و صلح اثر تولستوی، و آثار دیگر نویسندگانی چون ساموئل بکت و خورخه لوییس بورخس، در واکنش به همین سیستم‌ های توتالیتر به دنیای درونی و فردی توجه کرده‌ اند و غالبا زبان را به‌ عنوان یک ابزار برای شکستن و گسست از نظم‌های اجتماعی و سیاسی به کار گرفته‌ اند (بکت، ۱۹۵۳).
این نویسندگان با تمرکز بر پوچی و بی‌ معنایی، سعی در شبیه‌ سازی واقعیتی داشتند که در آن قدرت‌های مسلط نتواسته‌ اند خود را بر زبان تحمیل کنند.

افغانستان به‌مثابه میدان نبرد گفتمانی

افغانستان در تاریخ معاصر خود همواره یک میدان نبرد گفتمانی و فیزیکی بوده است. از رژیم امان‌ الله خان گرفته تا حکومت‌ های چپی دهه پنجاه از مجاهدین گرفته تا ط ا ن و دولت‌های پس از ۲۰۰۱، همه و همه از ادبیات به‌ عنوان ابزاری برای پیش‌برد اهداف ایدئولوژیک خود استفاده کرده‌ اند. در دوران سلطنت امان‌ الله، ادبیات به‌ عنوان ابزاری برای نوسازی و ترویج هویت ملی جدید مورد استفاده قرار گرفت (آریان، ۲۰۱۲).
این در حالی که در دوران حکومت‌های چپی دهه پنجاه ادبیات به‌ عنوان ابزاری برای تبلیغ ایدئولوژی مارکسیستی و ترویج طبقه کارگر استفاده می‌شد.
در دوران جنگ‌های مجاهدین و پس از آن، ادبیات دینی و ملی‌گرایانه در قالب سرودها و شعرهای جهادی گسترش یافت. این آثار با استفاده از زبان احساسی و دینی، مفاهیم جهاد، شهادت و دشمن‌ ستیزی را در قالب‌ هایی باستانی و دینی ارائه می‌کردند (میرزایی، ۲۰۰۱).
در مقابل، نویسندگان روشن‌فکر و مخالف که بسیاری از آن‌ها در تبعید بودند در سکوت یا در نگارش‌های خود، با تحریفات زبانی و تبلیغات دولتی مبارزه کردند.

نقش نویسنده، سانسور و مقاومت پس از ۲۰۰۱ و ۲۰۲۱

پس از سقوط دوره اول طالبان در سال ۲۰۰۱، امیدهایی برای آزادی بیان و بازسازی ادبیات در افغانستان به‌ وجود آمد. با گشایش مطبوعات و فضا‌های آزادتر برای نوشتن، نویسندگان جدیدی همچون خالد حسینی و محمد کاظم کاظمی، ره‌نورد زریاب، جوانانی چون منوچهر فرادیس.. ظهور کردند که موفق به بازنمایی تصویری انسانی و پیچیده از افغانستان شدند.
این نویسندگان، با وجود فضایی نسبی از آزادی بیان، همچنان با چالش‌های سیاسی و فرهنگی مواجه بودند. پروژه‌ های فرهنگی دولتی و سرمایه‌ گذاری‌ های نهادهای خارجی، به‌ویژه در حوزه رسانه‌ها، ادبیات افغانستان را به سمت بازنمایی قربانی‌ محور و انسان‌ دوستانه هدایت کردند که عمدتا با منافع سیاسی غرب همخوانی داشت (یوسفی، ۲۰۱۰).
اما در کنار این تلاش‌ها، نویسندگان مستقل افغانستانی همواره به حاشیه رانده می‌شدند و در برخی موارد مجبور به مهاجرت شدند. این نویسندگان در تبعید با چالش‌ هایی همچون تحریف تاریخ و فشارهای سیاسی رو به رو بودند و بسیاری از آثارشان سعی در نشان دادن چهره واقعی افغانستان، بدون تبدیل شدن به ابزاری در دست قدرت‌های خارجی داشتند.

ادبیات تبعید، حافظه و روایت شکست‌خوردگان

در دوران طالبان و پس از بازگشت آن‌ها در سال ۲۰۲۱، ادبیات در افغانستان دچار فشاری بی‌ سابقه شد. سانسور، سرکوب و مهاجرت بسیاری از نویسندگان به کشورهای دیگر فضای نوشتن را به‌ شدت محدود کرد. با این حال در تبعید، نویسندگان افغانستان همچنان به حفظ حافظه جمعی و روایت حقیقت در برابر روایت‌های رسمی و تحریف‌ شده پرداخته‌ اند. این نویسندگان در تلاش‌ اند تا از طریق زبان حقیقت را بازنمایی کنند و نگذارند که تاریخ افغانستان تحت تاثیر روایت‌های غالب به فراموشی سپرده شود (کاظمی، ۲۰۱۲).

چشم‌انداز آینده

در نهایت، ادبیات در افغانستان همچون بسیاری از نقاط بحران‌ زده جهان در تقابل دائم با ایدئولوژی‌ ها و ساختارهای قدرت قرار دارد. نویسندگان افغانستان همواره در تلاشند تا زبان را از دست قدرت‌های ایدئولوژیک آزاد کنند و حقیقت را در مقابل تحریفات و سانسورهای حکومتی به تصویر کشند. انتخاب نهایی با نویسندگان است: آیا ادبیات می‌تواند در برابر قدرت بایستد یا به ابزاری برای باز تولید ایدئولوژی‌ های غالب تبدیل می‌شود؟ این چالش همچنان برای نویسندگان و مخاطبان ادبیات افغانستان و جهان باقی خواهد ماند.

منابع:
آلتوسر، لوئی. (۱۹۷۰). ایدئولوژی و دستگاه‌ های ایدئولوژیک دولت.
ایگلتون، تری. (۱۹۹۶). ایدئولوژی و ادبیات.
فوکو، میشل. (۱۹۷۵). بررسی تاریخ علوم انسانی.
سعید، ادوارد. (۱۹۹۴). شرق‌شناسی.
یوسفی، ناصر. (۲۰۱۰). آسیب‌شناسی ادبیات معاصر افغانستان.

نوشته های مرتبط :