«یلدا» برگرفته از واژهٔ سریانی ܝܠܕܐ به‌معنای زایش است، ابوریحان بیرونی از این جشن با نام «میلاد اکبر» نام برده و منظور از آن را «میلاد خورشید» دانسته‌است. در آثارالباقیه بیرونی، از روز اول دی ماه، با عنوان «خور» نیز یاد شده‌است. در قانون مسعودی نسخهٔ موزه بریتانیا در لندن، «خُره روز» ثبت شده، اگرچه در برخی منابع دیگر «خرم روز» نامیده شده‌است. واژه «شب چله» یا «شب چله کلان» هم که در فرهنگ عامه مردم مترادف با شب یلدا بکار می‌رود از آن روست که چهل روز اول زمستان را «چله بزرگ» و بیست روز بعد از آن را «چله کوچک» نامیده‌اند. و در قدیم گاهشمار باستانی در بین کشاورزان تقسیم‌بندی چهل داشته‌است. چلّه، دو موقعیت گاهشمار در طول یک سال خورشیدی با کارکردهای فرهنگ عامه، یکی در آغاز تابستان (تیرماه) و دیگری در آغاز زمستان (دی‌ماه)، هریک متشکل از دو بخش بزرگ (چهل روز) و کوچک (بیست روز) است. واژهٔ چلّه برگرفته از چهل و مخفف «چهله» و صرفاً نشان‌دهندهٔ گذشت یک دورهٔ زمانی معین (و نه الزاماً چهل روزه) است.
شب یَلدا یا شب چلّه یکی از کهن‌ترین جشن‌های خراسان زمین است. در این جشن، طی شدن بلندترین شب سال و به دنبال آن بلندتر شدن طول روزها در نیم‌کرهٔ شمالی، که مصادف با انقلاب زمستانی است، گرامی داشته می‌شود. شب یلدا به میان غروب آفتاب ۳۰ آذر (آخرین روز پاییز) تا طلوع آفتاب در ۱ دی (نخستین روز زمستان) گفته می‌شود. خانواده‌های در شب یلدا، معمولاً شامی فاخر و همچنین انواع میوه‌ها و رایج‌تر از همه هندوانه و انار را مهیا و دور هم سرو می‌کنند. در این جشن سرو تنقلات، شاهنامه‌خوانی، قصه‌گویی بزرگان خانواده برای دیگر اعضای فامیل و همچنین فال‌گیری با دیوان حافظ رایج است.
یکی دیگر از جشن‌های چله تموز است که عکس چله زمستان است و آن طولانی‌ترین روز سال است که هنوز هم در خراسان جنوبی گرامی داشته می‌شود.
یلدا و میتراییسم
محققان معتقدند که مسیحیت غربی چارچوب اصلی خود را که به این دین پایداری و شکل بخشیده به مذاهب پیش از مسیحیت روم باستان از جمله میتراییسم مدیون است و برای نمونه تقویم کلیساها، بسیاری از بقایای مراسم و جشن‌های پیش از مسیحیت به‌خصوص کریسمس را در خود نگاه داشته‌است و کریسمس به عنوان آمیزه‌ای از جشن‌های ساتورنالیا و زایش میترا در روم باستان در زمان قرن چهارم میلادی با رسمی شدن آیین مسیحیت و به فرمان کنستانتین به عنوان زادروز رسمی مسیح در نظر گرفته شد. هنگام توسعهٔ آیین‌های رازوری در اروپا و سرزمین‌های تحت فرمانروایی امپراتوری روم و پیش از پذیرفتن آیین مسیحیت، رومیان هر ساله در روز ۱۷ دسامبر در جشنی به نام ساتورنالیا به سیاره کیوان (ساتورن)، ایزد باستانی زراعت، احترام می‌نهادند. این جشن تا هفت روز ادامه می‌یافت و انقلاب زمستانی را شامل می‌شد. از آنجا که رومیان از گاهشماری یولیانی در محاسبات خود استفاده می‌کردند روز انقلاب زمستانی به جای ۲۱ یا ۲۲ دسامبر حدوداً در ۲۵ دسامبر واقع می‌شد.
فرانتس کومون، باستان‌شناس بلژیکی و بنیان‌گذار میتراپژوهی مدرن و دیگر میتراپژوهان همفکر او مفاهیم آیین میتراییسم روم را کاملاً برگرفته از آیین مزدیسنا و ایزد خراسان زمین میترا (مهر) می‌دانند اما این ایده از دهه ۱۹۷۰ میلادی به بعد به شدت مورد نقد و بازبینی قرار گرفته‌است و اکنون به یکی از مسائل بسیار مجادله‌برانگیز در زمینه پژوهش ادیان در دنیای روم و یونان باستان تبدیل شده‌است. جشن تولد میترا تنها آئینی نیست که به مسیحیت راه پیدا کرده‌است. میان سنتهای مسیحیان و آئین میتراییسم شباهت‌های زیادی وجود دارد. امروزه تمام مسیحیانی که تولد عیسی مسیح را جشن می‌گیرند هنوز هم در روز جشن شومینه و شمع‌هایشان را روشن نگاه می‌دارند، درخت کریسمس را با چراغ‌های کوچک نورانی تزئین می‌کنند، شب زنده داری می‌کنند و غذاهای مخصوص و ویژه می‌خورند؛ به دید و بازدید یکدیگر می‌روند و این مناسبت را در کنار دوستان و اقوامشان جشن می‌گیرند؛ درست نظیر همان سنتی که خراسان باستان در شب یلدا برگزار می‌کردند. کریسمس و یلدا تنها نمونه‌ای از بسیاری از باورها، آداب و رسوم، نمادها، داستان‌ها و افسانه‌های مشترکی هستند که مردم ملل مختلف و مذاهب مختلف را به هم پیوند می‌زنند.
آیا جشنِ «شب چلّه» با «یلدا» یکی است؟
اوّل دی‌ماه از قدیم‌الایام زمان برگزاری جشن‌های مختلفی بوده است. حضرت فردوسی در این‌باره می‌فرمایند:
شب اورمَزد آمد از ماهِ دَی
ز گفتن بیآسای و بردار مَی « فردوسی»
جشن شب چلّه، جشن یلدا و البته جشن حنوکای یهودیان که حدوداً در همین ایام برگزار می‌شود.
در حوزه خراسان، بابت آنکه دو جشن شب چلّه و یلدا در یک روز برگزار شده است، چنین تصوّر شده که این دو جشن متفاوت یکی هستند. به‌تازگی هم، با بالاگرفتن بحث درباره میترائیسم و … این جشن را به روز تولّد میترا مربوط کرده‌اند!
یلدا از دیرباز نزد فارسی زبانان شناخته شده بوده و در ادبیّات فارسی با عیسی‌مسیح پیوند داشته است
به این دو بیت از قصاید ناصرخسرو دقّت کنید:
گر زی تو قول ترسا مجهول است
معروف نیست قول تو زی ترسا
او بر دوشنبه و تو بر آدینه
تو لیل قدر داری و او یلدا « ناصر خسرو بلخی»
نیز به این بیت از قصاید سنایی توجّه نمایید:
به صاحب دولتی پیوند اگر نامی همی جویی
که از یک چاکری عیسی چنان معروف شد یلدا « سنایی غزنوی »
به بیان دیگر، یلدا که واژه‌ای سریانی است از کهن‌ایام به‌عنوان روز تولّد عیسی‌مسیح شناخته می‌شده است.
به ظلمت شب یلدای عیسی مریم
به حرمت ید بیضای موسی عمران
بر این نظر جمال‌الدین عبدالرزاق اصفهانی، سنایی یا دیگر شاعرانی که این شب را شب زایش مسیح می‌دانند خرده‌ای نتوان گرفت، که بهترین کاربرد شب یلدا به‌مقتضای امروز ما نیز هنوز همان است که پیشینیان از آن استنباط می‌کردند؛ و البته جشن شب چلّه با یلدا اگرچه در یک شب برگزار می‌شوند، موضوع متفاوتی دارد.
و امّا جشن شب چلّه چیست؟
میان شبِ چلّه در آغاز دی‌ماه تا جشنِ سَده در دهم بهمن، چهل روز فاصله است که آن را چلّه‌بزرگ می‌نامند. نخستین روز این چهل روز سرد زمستانی «شب چلّه» نامیده می‌شود. چنانچه از پدربزرگ‌ها یا مادربزرگ‌های خود بپرسید، تصویر روشنی ازین نام‌ها دارند. درباره کُرد علی و ننه‌سرما بپرسید.
از دهم بهمن‌ماه (جَشنِ سَده) تا پایان بهمن‌ماه ۲۰روز فاصله است که آن را چلّه‌کوچک می‌نامند و هوا در آن سردتر از چلّه‌بزرگ است.
چارچار به چهار روز آخر چلّه بزرگ (از شب چلّه تا دهم بهمن) و چهار روز آغاز چلّهٔ کوچک (از دهم بهمن تا پایان ماه) می‌گویند، یعنی از ۶م تا ۱۴م بهمن ماه.
وسط چارچار جشن «سَده» بوده که اکنون جز نزد زرتشتیان فراموش شده، امّا باز خاطرهٔ سردترین روزهای زمستان خراسان یعنی چارچار باقی مانده است. در مثل است که:
«چلّه‌کوچک به چلّه‌بزرگ طعنه می‌زند که اگر به‌اندازه تو عمر می‌کردم پیرزن را زیرِ کرسی و بچه را درون قنداق یخ می‌زدم».
شاهنامه خوانی
شاهنامه‌خوانی از دیگر رسم‌هایی است که از دیرباز در میان ایرانیان رایج بوده و بخش جدایی‌ناپذیر شب یلدا دانسته شده‌است. در آموزشگاه‌ها نیز به مناسبت شب یلدا مراسم مختلفی برگزار می‌شود که شاهنامه‌خوانی، کاردستی‌سازی، انشانویسی و اجرای سرود از بخش‌های اصلی این برنامه‌ها هستند.
حافظ‌خوانی
از سنتهای شب یلدا مرسوم است که در این شب بزرگ خانواده تفألی به دیوان حافظ می‌زنند و اهل ذوق و شاعری، سروده‌های خود را برای دیگران می‌خوانند. در مجموع این‌ها آدابی هستند که از فرهنگ باستانی مهر در میان مردم باقی مانده و هر سال با شب یلدا نو می‌شوند.
خوراک های شب یلدا
در کل، خوراکی‌هایی چون آجیل، انار، هندوانه، سبزی‌پلو با ماهی و گاهی آش رشته، به همراه نوشیدن شراب سرخ همگی از رسم‌هایی هستند که در شب یلدا خانواده‌های حوزه فارسی زبانان را گرد هم می‌آورند.
برای جشن گرفتن میلاد مهر، سفره‌ای پهن می‌شود که به آن سفرهٔ یلدا یا چله می‌گویند و با گونه‌هایی از خشکبار، انار دان شده یا هندوانه تزئین می‌شود. انار و هندوانه از مهم‌ترین پیش‌نیازهای شب یلدا هستند. همچنین خشکبار مانند برگهٔ هلو و زردآلو و آجیل شب یلدا نیز در در حوزه خراسان بزرگ هواداران بسیاری دارد.
برای نیاکان ما که به آئین مهر دلبستگی داشتند، رنگ سرخ (نماد نور خورشید) گرامی بود. رنگ سرخ انار و هندوانه و گزینش سیب سرخ و سنجد در سفرهٔ شب یلدا چه بسا اشاره به همین موضوع
داشته‌است.
بردن هدایا و خمچه برای عروس
خمچه (خُنچه) عروس یکی از سنتهای واجب شب چله در تمام خراسان بزرگ است. خمچه به سینی بزرگی گفته می‌شده‌است که هدایای عروس و داماد را در آن حمل می‌کردند و امروزه کادو می‌گویند. معمولاً اقوام داماد هدایا و پیشکش‌هایی از جمله لباس و کفش زمستانی و کادوهای دیگر را به خانه پدر عروس می‌برند و شام را میهمان آن‌ها هستند. آن‌ها نیز متقابلاً به داماد هدیه‌ای می‌دهند.
هدیه‌دادن داماد برای نامزدش نیز یک سنت اجباری بوده‌است که هنوز هم اجباری است در این شب به داماد این امتیاز بزرگ داده می‌شده‌است که با بردن هدیه برای نامزدش بتواند شب در خانه با او در یک اتاق و دوتایی بخوابد. داماد تا قبل از شب زفاف فقط در مناسبت‌های خاص و از جمله شب چله مجاز به خوابیدن با نامزدش بوده‌است که به آن نامزد بازی می‌گفتند. در شهرهای خراسان خواندن شاهنامهٔ فردوسی و حافظ و اشعار محلی در این شب مرسوم است.
در روز ۹ آذر ۱۴۰۱ در جریان سومین روز از هفدهمین نشست «کمیتۀ بین‌الدولی یونسکو برای پاسداری از میراث فرهنگی ناملموس» در شهر رباط مراکش مراسم یلدا/چله به عنوان میراث مشترک دو کشور ایران و افغانستان به ثبت جهانی رسید.
یلدا در اشعار شاعران
انار از میوه‌های پرهوادار در شب یلدا است. میوه‌ای که خاستگاهش خراسان است و به همین دلیل در فرهنگ خراسن و شعر و ادبیات فارسی ریشه دوانده‌است.
سنایی غزنوی:
به صاحب دولتی پیوند اگر نامی همی جویی
که از پیوند با عیسی چنان معروف شد یلدا
سعدی:
روز رویش چون برانداخت نقاب از سر زلف
گویی از روز قیامت شب یلدا برخاست.
سعدی:
باد آسایش، گیتی نزند بر دل ریش
صبح صادق ندمد تا شب یلدا نرود
سعدی:
مهره مهر چو از حقه مینا بنمود
ماه من طلعت صبح از شب یلدا بنمود
سعدی:
بر رخ تو کآفت جان من است
از شب یلدا سپه آورده‌ای!
حافظ:
صحبت حکام ظلمت شب یلداست
نور ز خورشید جو بو که بر آید
حافظ:
صحبت حکام ظلمت شب یلداست.
نور ز خورشید جوی بو که برآید.
حافظ:
با زلف تو قصه ایست ما را مشکل
همچون شب یلدا به درازی مشهور
عبید زاکانی.
شب یلداست هر تاری ز مویت، وین عجب کاری
که من روزی نمی‌بینم، خود این شبهای یلدا را
فیض کاشانی:
شام هجران تو تشریف به هرجا ببرد
در پس و پیش هزاران شب یلدا ببرد
وحشی بافقی:
آبروی شمع را بیهوده نتوان ریختن.
صد شب یلداست در هر گوشهٔ زندان مرا
عرفی شیرازی:
من از روز جزا واقف نبودم
شب یلدای هجران آفریدند
فروغی بسطامی.
هست در سالی شبی ایام را یلدا ولیک.
کس نشان ندهد که ماهی را دو شب یلدا بود
امیرخسرو دهلوی.
بر من و یاران شب یلدا گذشت
بس که ز زلف تو سخن رفت دوش
اقبال لاهوری:
اشک خود بر خویش می‌ریزم چو شمع
با شب یلدا درآویزم چو شمع
چشم جان را سرمه‌اش اعمی کند.
روز روشن را شب یلدا کند.
خواجوی کرمانی.
هنوز با همه دردم امید درمان است
که آخری بود آخر شبان یلدا را
خواجوی کرمانی:
شب هجرانت ای دلبر، شب یلداست پنداری
رخت نوروز و دیدار تو عید ماست پنداری
سهراب سپهری:
غمی از عشق دربارهٔ شب یلدا.
دختر شبهای سرد ماه دی
خو گرفت با شعر تو در ماه دی
حرف دل را از دلت تو پس زدی
غم به روی غم، غمی را پس زدی
من به دنیای تو مجذوبم هنوز
به دیار قلب تو، حس دارم هنوز
ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع:
۱ـ یلدا آئینی به قدمت تاریخ، مجله میراث فرهنگی، ۳۰ آذر ۱۳۹۵، محمد عجم.
۲ـ نامه سال ۲۰۰۷ بنیاد میراث پاسارگاد به یونسکو برای ثبت یلدا در میراث معنوی جهانی.
۳ـ شب چله در آذربایجان ایران.
۴ـ طبیب‌زاده، محمود (دی ۱۳۸۴). «یلدا». حافظ. تهران (۲۲).
۵ـ همنشین بهار: شبِ یَلدا و انقلابِ زمستانی
۶ـ آیین‌های یَلدا یا شب چلّه بلندترین شب سال. مجله دریای پارس
۷ـ مرادی غیاث‌آبادی، رضا (۱۳۸۷). راهنمای زمانِ جشن‌ها و گردهمایی‌های ملی ایران باستان. تهران: نوید شیراز. شابک ۹۶۴-۳۵۸-۴۶۵-۸.
۸ـ رضی، هاشم. گاهشماری و جشن‌های ایران باستان
۹ـ مجله آفتاب، شمارهٔ پنجم، سال اول
۱۰ـ تاریخ و مراسم شب یلدا در ایران از دید نویسنده عرب احمد موسی، مجله هسپرس مراکش ۱۳۹۴.
۱۱ـ آیین‌های یَلدا یا شب چلّه. مجله دریای پارس آذر ۱۳۹۲
۱۲ـ مستندی دربارهٔ تاریخ و فلسفه یلدا (ویدئو)
۱۳ـ نگاهی به پیشینه و جایگاه یلدا در فرهنگ ایران
۱۴ـ گمشده‌های یلدای دوست داشتنی بایگانی‌شده در ۱۲ مارس ۲۰۱۳ توسط Wayback Machine (ویدئو)
Saturnalia, An article by James Grout
۱۵ـ یلدا در افغانستان؛ عبور از تاریخ و برخورد با سد تندروهای مذهبی
