زنِ بی‌صدا در فلسفه آرنت؛ نقدی بر غیاب جنس دوم در اندیشه رهایی‌بخش

دسته: تحلیل
نویسنده: رقیه جعفری
1404/04/10
5:55 ب.ظ
بازدید: 7

پایگاه خبری تحلیلی روایت : زن، این نیمه خاموش تاریخ که قرن‌ها در زندان سنت و مردسالاری به حاشیه رانده شد، در دستگاه اندیشه بسیاری از متفکران مدرن بازخوانی شده است، اما جایگاه او در فلسفه سیاسی هانا آرنت، علی‌رغم ژست‌های رهایی‌بخش و انسان‌گرایانه این متفکر، همچنان در چنبره‌ای از نادیده‌انگاری، ابهام و حتی بی‌تفاوتی گرفتار مانده است. آرنت، زنی که خود در میانه فجایع قرن بیستم زیست و از نزدیک با توتالیتاریسم، خشونت و انکار کرامت انسانی روبه‌رو شد، در آثار پرآوازه‌اش از ریشه‌های توتالیتاریسم تا شرط انسان و در باب انقلاب، با جسارتی کم‌نظیر از آزادی، کنش، تولد دوباره انسان در عرصه عمومی و مسئولیت اخلاقی سخن می‌گوید، اما وقتی به مسأله زن می‌رسد، نوعی سکوت سنگین و حتی غریب بر زبان او حاکم است، گویی زن در نظام فکری آرنت، صرفاً یک پیکر گمنام در حاشیه خانه باقی می‌ماند که از ورود به سپهر عمومی و تحقق آزادی محروم است. این غیاب را نمی‌توان یک ضعف جزئی به حساب آورد، بلکه نشان از یک تناقض بنیادین در اندیشه‌ای دارد که مدعی رهایی، برابری و کنش آزادانه است، اما نیمی از بشریت را در همان جایگاه ابدی «دیگری» باقی می‌گذارد.

زن، این نیمه خاموش تاریخ که قرن‌ها در زندان سنت و مردسالاری به حاشیه رانده شد، در دستگاه اندیشه بسیاری از متفکران مدرن بازخوانی شده است، اما جایگاه او در فلسفه سیاسی هانا آرنت، علی‌رغم ژست‌های رهایی‌بخش و انسان‌گرایانه این متفکر، همچنان در چنبره‌ای از نادیده‌انگاری، ابهام و حتی بی‌تفاوتی گرفتار مانده است. آرنت، زنی که خود در میانه فجایع قرن بیستم زیست و از نزدیک با توتالیتاریسم، خشونت و انکار کرامت انسانی روبه‌رو شد، در آثار پرآوازه‌اش از ریشه‌های توتالیتاریسم تا شرط انسان و در باب انقلاب، با جسارتی کم‌نظیر از آزادی، کنش، تولد دوباره انسان در عرصه عمومی و مسئولیت اخلاقی سخن می‌گوید، اما وقتی به مسأله زن می‌رسد، نوعی سکوت سنگین و حتی غریب بر زبان او حاکم است، گویی زن در نظام فکری آرنت، صرفاً یک پیکر گمنام در حاشیه خانه باقی می‌ماند که از ورود به سپهر عمومی و تحقق آزادی محروم است. این غیاب را نمی‌توان یک ضعف جزئی به حساب آورد، بلکه نشان از یک تناقض بنیادین در اندیشه‌ای دارد که مدعی رهایی، برابری و کنش آزادانه است، اما نیمی از بشریت را در همان جایگاه ابدی «دیگری» باقی می‌گذارد. آرنت در ستایش فضای عمومی، همان‌گونه که از سنت آتن و جمهوری روم الهام می‌گیرد، در حقیقت همان پارادایم کهن را بازتولید می‌کند که زن را اسیر خانه، اسیر مناسبات تولید مثل و کار خانگی، اسیر امر خصوصی می‌بیند و سیاست را به عرصه‌ای مردانه و قهرمانانه فرو می‌کاهد. او از «ظهور در منظر دیگران» و «آغازگری» به‌عنوان جوهر سیاست سخن می‌گوید، بی‌آن‌که بپرسد زن، که قرن‌ها از همین منظر عمومی حذف شده است، چگونه اصلاً امکان چنین ظهوری پیدا کند. این نارسایی تئوریک آرنت، نه‌تنها به معنای نادیده‌انگاری یک تجربه تاریخی بزرگ است، بلکه شکافی خطرناک در تحلیل او از آزادی پدید می‌آورد. چه معنایی دارد آزادی، وقتی نیمی از جامعه اساساً فرصت و قدرت ورود به صحنه عمومی را ندارد؟ چگونه می‌توان از «قدرت» و «کنش» سخن گفت، درحالی‌که ساختار اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی، زن را از همان ابتدا از بازی قدرت بیرون رانده است؟

این پرسش‌ها، که نسل‌های فمینیست پس از آرنت بارها پیش کشیده‌اند، همچون زخمی باز بر پیکر فلسفه سیاسی آرنت باقی مانده است. او از رنج انسان‌ها در دیکتاتوری‌ها و کشتارها می‌گوید، اما از رنج زنان در اسارت سنت و خشونت خانگی و حذف ساختاری، سخنی نمی‌گوید. این سکوت به‌روشنی نشان می‌دهد آرنت، با وجود حساسیت اخلاقی‌اش به فجایع قرن بیستم، در نهایت نتوانسته از افق فکری مردانه و نخبه‌گرایانه سیاست کلاسیک عبور کند. زن در آثار آرنت نه یک سوژه تاریخی مستقل، بلکه بیشتر یک حاشیه‌نشین ساکت است که تنها گاه‌گاهی در مقام مادر یا قربانی نظام‌های توتالیتر به رسمیت شناخته می‌شود، و این کافی نیست. اگر آزادی همان‌طور که آرنت می‌گوید زاده کنش خلاق و حضور فعال در عرصه عمومی باشد، چرا زن، که قرن‌ها از این حق محروم بوده، جایی در بازاندیشی این آزادی ندارد؟ چرا او در نظریه آرنت، فقط تماشاچی تحولات مردانه باقی می‌ماند؟

این نقد ریشه‌دار و بنیادی است؛ چراکه آرنت با تحسین انقلاب‌ها و ستایش مشارکت سیاسی، همواره بر تجربه مردانه از سیاست تکیه دارد و نمی‌بیند که همین تجربه سیاسی، تاریخی از حذف و فرودست‌سازی زن را در دل خود حمل می‌کند. آزادی و مسئولیت، اگر در برابر زن آزموده نشود، اگر در حق زن بازخوانی نشود، چیزی جز یک شعار تهی باقی نمی‌ماند. آرنت در شرح انقلاب‌ها، از انقلاب آمریکا تا فرانسه، از توانایی مردم برای تولد دوباره سخن می‌گوید؛ اما هرگز از زنان به‌عنوان کنشگرانی مستقل که حق تولد دوباره در عرصه سیاست داشته باشند، یاد نمی‌کند. زنان در تحلیل او نه رهبرند، نه بازیگر، نه حتی سوژه‌ای که تاریخ را با عمل خود دگرگون کند، بلکه فقط سوژه‌های غایبی‌اند که سنگینی بار زندگی خصوصی بر دوششان مانده و در بهترین حالت، تنها می‌توانند قربانیان تراژدی‌های سیاسی باشند. اینجاست که باید بی‌امان گفت آرنت، علی‌رغم ستایش رهایی، همان الگوی کلاسیک مردانه را بازتولید کرده است؛ الگوی مردانه‌ای که آزادی را فقط برای مردان می‌خواهد و زن را در پس‌زمینه می‌گذارد.

زن در فلسفه سیاسی آرنت، نه یک انسان آزاد در معنای تمام‌عیار، بلکه یک غایب همیشگی است که آرنت هیچ تلاشی برای بازگرداندن صدای او به صحنه سیاست نمی‌کند. حتی وقتی از شجاعت و خطرپذیری به‌عنوان ویژگی کنش سیاسی سخن می‌گوید، فراموش می‌کند که زنان قرن‌ها برای ساده‌ترین حقوق انسانی، با شجاعتی فراتر از آنچه آرنت ستایش می‌کند، مبارزه کرده‌اند و همچنان قربانی تبعیض و حذف‌اند. فلسفه آرنت اگر صادقانه به آزادی متعهد بود، می‌بایست از دل تجربه زیسته زنان آغاز می‌کرد؛ از خشونت خانگی، از نابرابری در کار، از طرد ساختاری زنان از تصمیم‌گیری‌های عمومی، از تحقیر تاریخی زن به‌مثابه ابژه جنسی، از زنجیرهایی که زنان را به نام مادر، همسر، دختر، معشوقه، بلکه هرچیزی جز یک شهروند برابر تعریف کرده است. سکوت آرنت در این‌باره، در واقع سکوتی سنگین و حتی تأسف‌بار است، چراکه فلسفه‌اش را از درک نیمی از رنج و نیمی از امید جامعه بشری ناتوان می‌سازد.

زن برای آرنت بیشتر یک مسأله اجتماعی است تا یک مسأله سیاسی؛ حال آن‌که خود آرنت با تأکید بر تمایز حوزه اجتماعی و سیاسی، عملاً راه را برای حذف زن از سیاست هموارتر می‌سازد. او با قرار دادن کار خانگی، زاد و ولد و خانواده در سپهر خصوصی، هیچ تلاشی نمی‌کند نشان دهد چگونه این حوزه‌های به‌ظاهر خصوصی، در واقع بنیاد سیاست عمومی را شکل می‌دهند. فراموش می‌کند که آزادی سیاسی مردان از دل همین تقسیم جنسیتی بیرون آمده است، آزادی‌ای که بر شانه‌های زنان و کار بی‌نام آنان استوار شده است. این نادیده‌گرفتن، در نگاه نخست شاید یک بی‌توجهی ساده باشد، اما در عمق خود، بازتولید همان هژمونی مردانه‌ای است که زنان را «دیگری» تعریف می‌کند و صدای آنان را از فلسفه سیاسی حذف می‌نماید.

اگر آرنت واقعاً می‌خواست آزادی را به‌مثابه یک امکان رهایی‌بخش برای همه انسان‌ها تئوریزه کند، می‌بایست زن را به مرکز فلسفه خود می‌آورد، زن را همچون سوژه‌ای که هم در ساحت خصوصی و هم در ساحت عمومی تجربه رنج و مقاومت داشته است می‌دید، و تلاش می‌کرد راهی برای ظهور او در منظر عمومی بگشاید. اما این اتفاق نیفتاد. نتیجه آن شد که حتی در پرشورترین شعارهای آزادی و تولد دوباره و کنش سیاسی، زن همچنان همان جنس دوم باقی ماند؛ بی‌صدا، بی‌قدرت، محروم از امکان ظهور و محروم از حق بازنویسی سرنوشت تاریخی خود. این تناقض آشکار در فلسفه آرنت، جای هیچ‌گونه توجیهی ندارد، زیرا یک اندیشمند سیاسی متعهد به عدالت، نمی‌تواند نیمی از جامعه را در تحلیل خود نادیده بگیرد و همچنان مدعی رهایی باشد.

از همین روست که بسیاری از فمینیست‌ها با دیده تردید به ستایش‌های پرشور از آرنت نگریسته‌اند و حق هم داشته‌اند، چراکه زن در فلسفه آرنت، موجودی است بدون زبان، بدون قدرت، بدون نقش فعال، و این هیچ نسبتی با فلسفه‌ای که مدعی «کنش» و «قدرت جمعی» باشد ندارد. زن در آثار آرنت گویی همان برده‌ای است که در یونان باستان، زمینه فراغت مردان را فراهم می‌کرد تا آنان به سیاست بپردازند؛ ابژه‌ای خاموش که نه تنها دیده نمی‌شود، بلکه اگر هم دیده شود، تنها به‌عنوان مادر یا قربانی توصیف می‌شود و نه به‌عنوان کنشگر. این یک خیانت است، خیانتی به فلسفه آزادی، خیانتی به عدالت، خیانتی به انسانیت، و باید آن را بی‌امان افشا کرد. زن در فلسفه آرنت، اگرچه هیچ‌گاه صریحاً طرد نمی‌شود، اما در سکوتی سنگین و ساختاری محو می‌گردد و همین کافی‌ست تا نشان دهد رهایی وعده‌داده‌شده در آثار او، آزادی ناقصی است؛ آزادی‌ای که به نیمی از بشریت پشت می‌کند و برای نیمی دیگر آواز می‌خواند.

آرنت هرچند خود یک زن بود و شاید تجربه‌های جنسیتی خاصی را از سر گذرانده باشد، اما این تجربه‌ها هرگز در آثارش بازتاب پیدا نکرد. این یعنی او به‌نوعی از زنانگی خویش گسسته بود، یا آن را چنان به حاشیه راند که گویی زن‌بودن هیچ نسبتی با فلسفه سیاسی ندارد، در حالی‌که درست برعکس، زن‌بودن و تجربه زیسته زنان، کلید فهم عمیق‌تری از ستم، قدرت، آزادی و عدالت است. این کاستی، به‌طور تراژیکی میراث فلسفه سیاسی آرنت را ناقص می‌گذارد و آن را ناتوان از درک یکی از اصلی‌ترین گره‌های رهایی انسان، یعنی رهایی زن می‌سازد. زن در اندیشه آرنت، غایبی همیشگی است که اگر امروز صدای او را به نقد بلند نکنیم، همچنان در سایه‌ها باقی خواهد ماند و هرگز فرصت تولد دوباره‌ای را که آرنت برای مردان تصویر کرده است، تجربه نخواهد کرد. این رسالت ماست که نشان دهیم آزادی، اگر برای همه نباشد، دروغ است؛ و اندیشه‌ای که نیمی از انسان‌ها را در حاشیه رها می‌کند، هرچند نامش آزادی باشد، به‌واقع چیزی جز تکرار سرکوب تاریخی نیست.

نوشته های مرتبط :