آداب و رسوم جشن توت‌چینی در پنجشیر و استان‌های شمال کابل

دسته: تحلیل
نویسنده: مژده ظفری بخشی
1404/02/02
11:41 ق.ظ
بازدید: 17

پایگاه خبری تحلیلی روایت : با فرا‌رسیدن ماه ثور /اردی‌بهشت؛ جشن بهاری با سرودخوانی‌ها و شعر و شاعری جان تازه میابد مردم از این ماه و فصل بهار گرامی‌داشت به‌عمل می‌آورند زیرا دَم دوباره به رگ‌های هستی و جهان هستی جاری می‌گردد. با آمدن فصل بهار ذوق زندگی نیز از‌نو جوانه می‌زند زمستان با آن‌همه تیرگی‌ها و ابری بودن‌های آسمان‌اش، سردی و یخ‌بندان و باریدن‌های پی‌هم‌؛ رخت سفر بر‌بسته است تا فصل رویش‌ها و گردش و سبزه‌لگد‌ی‌های بهاری، رفتن به دشت‌ها و سبزه‌زاران و مرغزاران و جلگه‌ها و تپه‌های سر‌سبز در دامنه‌‌های کوه و کناره‌های دریای خروشان و زیست‌گاه خوش‌گوار با نکهتی از عشق و رایحه‌ی بهاری آغاز گردد.

ماه ثور/اردی‌بهشت‌ماه ویژه و خاص و خوش‌یمن و آغاز کشت و کار برای پارسیان خجسته باد!
در وقت بهـــار باز گـــردیم روان
چون کبک به تیغه‌های کوه خنده‌زنان
سنگردی به طـــرز آریــــایـــی خوانیم
بـــالای کمـــرهــای فلـــک ســـای از آن
حیدری وجودی

ماه جوزا و رسم توت‌چینی

در پیوند به رسم توت‌چینی که فرهنگِ میان تاجیکان/پارسیان در خراسان‌/افغانستان کنونی خاصه در استان‌های پنجشیر، پروان ، کاپیسا، بدخشان، تخار، بغلان، اندراب‌ها، خوست‌و فرنگ‌ها به‌شمار می‌رود می‌خواهم فشرده بنویسم .

فصل بهار همراه است با تازگی‌ها، تازه‌شدن‌ها و رویش از‌نو و فلسفه‌ای آفرینش دوباره

با فرا‌رسیدن ماه ثور /اردی‌بهشت؛ جشن بهاری با سرودخوانی‌ها و شعر و شاعری جان تازه میابد مردم از این ماه و فصل بهار گرامی‌داشت به‌عمل می‌آورند زیرا دَم دوباره به رگ‌های هستی و جهان هستی جاری می‌گردد. با آمدن فصل بهار ذوق زندگی نیز از‌نو جوانه می‌زند زمستان با آن‌همه تیرگی‌ها و ابری بودن‌های آسمان‌اش، سردی و یخ‌بندان و باریدن‌های پی‌هم‌؛ رخت سفر بر‌بسته است تا فصل رویش‌ها و گردش و سبزه‌لگد‌ی‌های بهاری، رفتن به دشت‌ها و سبزه‌زاران و مرغزاران و جلگه‌ها و تپه‌های سر‌سبز در دامنه‌‌های کوه و کناره‌های دریای خروشان و زیست‌گاه خوش‌گوار با نکهتی از عشق و رایحه‌ی بهاری آغاز گردد.
مردم برای کشت و شخم‌زدن زمین آماده می‌شوند و به کار و فعالیت‌های بهاری در باهمی می‌پردازند و صمیمانه مقدمات کاری موسم بهار را تدارک می‌بینند. ماه ثور/ اردی‌بهشت سر‌آغاز فرگرد کار و سخت‌کوشی و در‌میان آن صف‌آرایی‌های دور‌همی‌ها و دل‌خوشی‌های عاشقانه‌ای دل‌های عاشق با گزاره‌های بهاری، سنگردی‌خوانی، رباعی‌ها‌ بالای زمین‌ها و پل و پلوان‌ها و لای درختان در باغستان‌ها تا کو‌ه‌گردی‌ها و به‌جا آوردن فرهنگ‌ها، و آیین‌های خاص محسوب می‌گردد که زمینه‌ساز رزق و روزی از زمین و باغ‌داری و فرآورده‌های دامپروری پنداشته می‌شود.‌ تاجیکان در کل با عشق و عرفان و صلح و دوستی و پدیده های نیک و شادی‌آور و بر‌گزاری جشن‌واره‌ها و ضیافت‌های بهاری و فصلی عجین‌اند. هر آنچه شادی‌آور و فضای زندگی آدم‌ها را پر از صفا و عشق و محبت و زندگی در هم‌پذیری و امید و معنویات می‌کند‌ پیوند ناگسستنی با بومی‌های سرزمین و فرهنگِ با قدامت پیشینه‌ای آن دارد. بهار که می‌آید با فصل سرد و تیره‌ی زمستان بدرود گفته می‌شود زیبایی‌ و شادابی و سبزندگی و بویایی و پویایی و خوش‌بویی از راه فرا‌می‌رسد.
آب و هوای بهاری شکننده اما لطیف و ظریف و گرمای خورشید سازگار و نرم و سخاوت‌اش حس شادابی و زنده‌دلی و خرمی انسان با طبیعت را بازتاب می‌دهد.

رسم باغچه‌روبی/ باغچه‌پاکی در ماه ثور

پیش از آمدن ماه جوزا/خُرداد‌ماه ؛ آئین (باغچه‌‌پاکی و یا باغچه‌روبی که برایش باغچه‌صافی و ته‌توت‌صافی‌ ) نیز گفته می‌شود با مراسم ویژه آغازگر فصل توت‌پختن است که به‌نام ( میله توت) عنوان یافته است و فرهنگ دیرینه‌ای مردم شمال ؛ پنجشیر، پروان ، کاپیسا ، تخار، بدخشان و بغلان : اندراب‌ها، خوست و فرنگ‌ها شمرده می‌شود. در کل جای‌که درختان توت زیاد دارد و یا داشتن درختان توت در زیستمان و استان‌های شان ریشه در فرهنگ پیشینه‌ دارد به‌گونه نمونه به استان پنجشیر می‌پردازم زیرا بضاعتی‌که از دانسته‌ها در پیوند به آن دارم‌ از نگاه فرهنگی با استان‌های یاد‌شده هم‌رنگی دارد. پیش از آمدن ماه جوزا/خرداد‌ماه باغچه‌روبی در استان ‌پنجشیر و دیگر … رسمی‌ با قدمت دیرینه‌ای کهن فرهنگی اجرا می‌گردد گرچند باغچه‌ها و ته‌ی درختان توت بایست همیشه تمیز و ستره باشند باغچه‌های که دارای درختان توت استند اما به مناسبت آمد آمدِ فصل پخته‌شدن توت؛ ته‌ی درختان ‌توت و باغ‌چه‌های آن؛ طیِ مراسم فرهنگی و باوری، از گرد و خاک و آشغال روفته و پاک می‌گردد. باغچه‌های که دارای درختان توت می‌باشند باید آماده‌ی پذیرایی ریختن و تکاندن توت گردانده شوند. مراسمی که در آن مردم دهکده همه باهم برای ( میله توت ) آماده می‌شوند. رسم است که یکی از روستاییان به نمایندگی از دهکده، از هر خانواده مقدار معینی پول جمع‌آوری می‌کند و آنچه برای ( میله توت ) لازم است تهیه و تدارک دیده می‌شود بعد از خرید ، زنان در گوشه‌ای از باغچه با شور و هیجان اصطلاحاً دیگ بار می‌کنند یعنی پلو و چلو دم می‌دهند و خورش‌های یخنی و کوفته و‌ ملحقات دیگری که لازمه‌ای جشن/ میله توت است تهیه می‌‌دارند و همه‌ای مردم دهکده در گوشه و کنار باغ‌چه دستر‌خوانی پهن و و غذا‌ها و شیرینی‌بابی که تهیه شده‌شده را روی آن می‌چینند و برای خانواده‌های که نتوانسته‌اند در جشن (میله توت )شرکت ورزند نیز یک یک (غوری با ملحقات‌اش ) از آن‌چه که به پخت و پز گرفته شده است توزیع و یا بخش می‌گردد.
میله توت تنها به خوردن و سفره‌آرایی تمام نمی‌شود بلکه بزم موسیقی مردان و دایره‌زنی/دف‌زنی زنان و دختران دهکده را نیز به‌همراه دارد با سنگردی‌خوانی، قرصک، چهار‌بیتی‌خوانی‌های مختص به شمالی و سرود‌خوانی‌های بدخشانی و تخاری و … هم‌چنان با اشعار حافظ، مولانای بزرگ و حکایت‌ها و اشعار سعدی ، سروده‌های عارفانه‌ای حیدری وجودی، اشعار حماسی قهارعاصی، شهنامه‌خوانی و حافظ‌خوانی و شعر‌جنگی و شعر بُردک از شعرای دوران کلاسیک و معاصر اجرای قشنگ و هیجان‌آور و شگفت‌انگیزی دارد. مراسم ( میله توت ) با دعای خیر و آرزوی سعادت‌مندی و داشتن بهار و سال پر از خیر و برکت اختتام میابد.

توت در ماه جوزا/خُرداد پخته می‌شود و تا ماه سنبله/شهریور ادامه میابد …
داشتن درختان توت در پنجشیر و استان‌های دیگری از شمال کشور فرهنگ است و رسم توت‌چینی نهایت جذابیت دارد وقتی انسان در این فصل و ماه‌های دیگر؛ در مراحلی از گوناگونی‌های از دگر‌سانی‌های آب و هوایی و گاهی، با روستاییان دل‌صاف و مهربان و مهمان‌نواز در سنت توت‌چینی و رسم و رواج‌ها و‌ آیین‌های مختلف سهم گرفته باشد و گام به گام در دهکده با روستانشینانی‌که با روح و دل‌های سرشار از عشق و صفا و آیینه‌وار صفت میابند شریک و سایه‌‌وار به رسم‌ها و آئین‌های باز‌مانده از نیاکان و دوران باستان پرداخته شود خاطرات قشنگی در ذهن و دیباچه‌ی خاطرات زندگی انسان نقش می‌بندد یادهای که بیش‌تر به رؤیا می‌ماند.
– توت انواع مختلف دارد:
۱- توت کافری
۲- توت مَرکَلی
۳- توت بارانی /خسی
۴– توت بیگمی که ویژه و خاص و سلطان توت‌ها است
۵– توت سپیدک
۶- -توت زردک
۷- توت کبودک
۸- تون بی‌دانه
۹- توت خودی
۱۰- شیر‌توت
۱۱- توت قَپو که تاره خورده می‌شود و قابلیت خشک‌ نمودن ندارد

مراسم توت‌تکانی

وقتی باد می‌وزد سبب ریختن توت از درختان آن می‌شود، توتی که پخته شده است و آماده‌ی چیدن و تکاندن؛ توتی که از زیر درختان چیده می‌شود آنرا (باد‌ریزک) می‌گویند، زنان و دختران با سبدهای چوبی/بوریایی‌‌ و تکری های ویژه‌ی توت‌چیدن سحرگاهان، قبل از طلوع خورشید، به چیدن توت می‌روند، زنان و دختران با لباس های نخی کمرچین و چادر‌های نخی و ارخچین/عرق‌چین ملبس می‌باشند در واقیعت امر، بانوان با جامه‌های کمر‌چین به‌بر و چادر‌های نخی و ارخچین به‌سر برای توت‌چینی و سایر کار و فعالیت های فصلی در استان پنجشیر و دیگر استان‌های شمال ظاهر می‌شوند نه با پوشش وارد‌شده‌ای زاغ‌گونه‌ی که با فرهنگ و پوشش بومی‌مان بی‌گانه است.
نوع دیگر حاصل‌برداری از درختان توت،، تکاندن آن است که بنام توت تکانده یاد می‌شود …
بعد از رسیدن و پخته شدن توت؛ علاوه از ریختن و چیدن آن از زیر درختان، تکانده هم می‌شود توت روی شالی‌توت های بزرگی که دو‌سوی آن، به امتداد عرض، دو میله‌ای چوبی با پارچه/ شالی‌توت وصل شده است تکانده می‌شود. دو‌نفر از دو گوشه‌ای از شالی‌توت/چادرشَو، می‌گیرند و چند نفر دیگر خاصه جوانان یا مردانِ جوانِ چست و چابک بالای درختان توت حضور بهم می‌رسانند تا مراسم توت‌تکانی انجام پذیرد و توت تکانده شده، از درختان به شالی‌توت بزرگ می‌ریزد. شالی‌توت در اصل یک پارچه‌ی ضخیم و بزرگ، بشکل مستطیل و طویل بوده و‌مختص برای توت‌تکانی استفاده می‌شود و پیش از آمدن فصل پختن توت، خانواده‌ها آن‌را تهیه و آماده و تدارک می‌بینند تا اصطلاحاً دست‌شان بند نشود.
مردم در دهکده آن‌را در انبار‌خانه‌ها می‌داشته باشند و هنگام گاهِ توت‌تکانی از آن استفاده می‌شود بعد از ختم موسم توت، از دوسوی میله‌ای چوبی وصل‌شدگی به پارچه/شالی‌توت آن را می‌پیچانند و تا فرا‌رسیدن فصل توت دیگر در انبار‌خانه‌ها جا می‌گیرد.
توت‌های تکانده‌گی/ تکانده‌شده و چیدگی را روی بام‌های ماده‌شده هموار/پهن می‌کنند. پیش از وارد‌شدن فصل توت و یا پخته‌شدن توت، بام‌ها را با شیب‌گِل یا گِل (کِلَی) انداوه می‌کنند تا توت تکانده و ریخته‌شده‌ای زیر درختان (توت ) به بام‌ها انتقال داده شود توت را روی بامی که انداوه شده است هموار می‌کنند تا در معرض نور مستقیم خورشید قرار گرفته و‌ به حالت نیمه‌خشک یا (دُرمُلَک ) در‌آید اگر زیر آفتاب دیر مانده شود توت را می‌سوزاند توت (از یک تا چهار یا پنج‌روز ) بایست زیر نور خورشید قرار داده شود. با گِل ویژه‌ای که بام‌ها را آماده برای خشک‌نمودن توت می‌سازند نم و رطوبت توت را به‌خود می‌گیرد بعد از این مرحله هنگام عصر یا بی‌گاه؛ همه‌ای توت‌های پهن‌‌شدگی روی بام‌ها به پشت بام‌ها انتقال و انبار می‌گردد تا باز‌هم نم‌چینی انجام پذیرد و فردای آن، توت را‌ هنگام بی‌گاه یعنی عصر به کندو‌های گِلی جا‌به‌جا‌سازی می‌کنند اما پیش از آن، مَی‌زک توت چیده می‌شود.
درخت توت چهار تا پنج بار ثمر می‌دهد که بنام چهار‌تکانه و پنج‌تکانه یاد می‌شود.
موسم تلخانی از ماه قوس آغاز و تا آخر ماه جدی/دی‌ماه ادامه میابد که بنام زمان/موسم تلخانی یاد می‌شود این فصل چله‌ای خشک نام‌ نهاده شده است که برای آرد‌ نمودن توت خشک مناسب می‌باشد.
روش انتقال توت آسیاب‌شده به کندو‌های گِلی و جابجایی آن، چنان با تر‌دستی و چیره‌دستی و ماهرانه و دانشورانه صورت می‌گیرد که انسان را در حیرت می‌‌افگند هر‌چند با شیوه‌ی ابتدایی و سنتی انجام می‌پذیرد اما تلخان برای دو فصل و حتی فراتر از آن به روشی نگه‌داری و ذخیره می‌گردد که بایست تر و تازه و سالم بماند و این شهکار و قدرت و توانایی ذهن و پندار و ابتکار و یافته‌های مردم بومی/ تاجیکان را بیان‌گر است.

نوشته های مرتبط :