کتاب خاورمیانه و پاردایم سایکس و پیکو

دسته: تحلیل
نویسنده: رامبد فرهودی مقدم نقد و بررسی‌: همایون نبی زاده
1403/11/27
9:34 ق.ظ
بازدید: 22

پایگاه خبری تحلیلی روایت : این کتاب با رویکرد تحلیلی و توصیفی به موضوع پرداخته و از دیدگاه نویسنده ریشه همه مشکلات خاورمیانه را در مساله قرار داد سایکس پیکو خلاصه می شود. این کتاب به بررسی مشکلات دولت و ملت سازی و هرج و مرج و همه مشکلات خاورمیانه از عنیک قرار داد سایسکس پیکو می بیند. و معتقد است که سرآشپزان فرانسه و انگلیس هنگام تقسیم کیک عثمانی به ترکیبات و محتویات کیک توجه نکردن و یک برش نا مناسب سبب جدایی قسمت شیرین و از سایر قسمت ها شده

این کتاب با رویکرد تحلیلی و توصیفی به موضوع پرداخته و از دیدگاه نویسنده ریشه همه مشکلات خاورمیانه را در مساله قرار داد سایکس پیکو خلاصه می شود.
این کتاب به بررسی مشکلات دولت و ملت سازی و هرج و مرج و همه مشکلات خاورمیانه از عنیک قرار داد سایسکس پیکو می بیند.
و معتقد است که سرآشپزان فرانسه و انگلیس هنگام تقسیم کیک عثمانی به ترکیبات و محتویات کیک توجه نکردن و یک برش نا مناسب سبب جدایی قسمت شیرین و از سایر قسمت ها شده
بخش اول: دولت و ملت سازی
دانشمندان علوم سیاسی قریب به اتفاق می گوید ریشه بحران در دولت و ملت سازی باید در دو حالت جستجو کرد که اصلا دولت ملت شکل گرفته است. یک، از پایین به بالا بیشتر عنصر زمان مهم است و تجربه کشور های اروپایی مخصوصا بریتانیا. دوم مدل از بالا به پایین یعنی اول دولت تشکیل می شود بعدا ملت مانند آمریکا. نویسنده تأکید دارد که در خاورمیانه، ملت‌ سازی به طور عمده از بالا به پایین و تحت تأثیر استعمار و تحمیل خارجی صورت گرفته است. این موضوع باعث شد که دولت‌های خاورمیانه اغلب فاقد مشروعیت داخلی و حمایت اجتماعی بوده و بیشتر به سرکوب، کنترل نظامی و ابزارهای دیگر وابسته باشند.
بخش دوم: خاورمیانه
خاورمیانه کجاست؟ به گفته رهبر جمهوری اسلامی ایران (غرب آسیا).
نظریه الهام العربی (‌جهان عرب )
کشور های اسلامی به علاوه شمال آفریقا وموسسه های اروپایی گاهی (افغانستان)
معاهده سایکس پیکو: درماه می سال ۱۹۱۶ به امضا دو دیپلمات فرانسوی و انگلیسی بنام فرانسوا ژرژ پیکو و سرماکس سایکس به تصویب رسید. در همین سال ماه مارچ روسیه نیز رسیدن به مطالبات منطقه آنتولی شرقی به آن پیوست.
این معاهده ۱۲ ماده ای منطقه خاورمیانه بین دو قدرت عمده یعنی انگلیس و فرانسه تقسیم شده
ماده یک – فرانسه و انگلیس اعلام آمادگی می‌کنند که هر کشور عربی مستقل یا ائتلاف عربی را که تحت حاکمیت یک رئیس عربی در دو منطقه (الف) یعنی داخل سوریه و (ب) یعنی داخل عراق باشد، حمایت کرده و آن را به رسمیت می‌شناسند. بر این اساس دو کشور اعلام می‌کنند که منطقه الف از آن فرانسه و منطقه ب از آن انگلیس خواهد بود و بر این پایه انگلیس و فرانسه دارای اولویت در اجرای پروژه‌ها و دادن وام به این کشورها بوده و فرانسه در منطقه الف و انگلیس در منطقه ب حق تقدم را در آوردن مشاوران و کارمندان خارجی به درخواست دولت‌های عربی یا ائتلافی از دولت‌های عربی حاکم بر این کشورها دارا می‌باشند.
ماده دو – به فرانسه در منطقه الزرقاء، بخش ساحلی سوریه و انگلیس در منطقه الحمراء، بخش ساحلی از بغداد گرفته تا خلیج فارس اجازه تاسیس هر نوع حکومتی که صلاح بدانند بصورت مستقیم یا غیر مستقیم یا به صورت توافقی داده می‌شود.
ماده سه – دولتی بین المللی در منطقه السمراء (فلسطین) تشکیل می‌شود که شکل و ماهیت این حکومت پس از مشورت با روسیه و توافق با دیگر متحدان و نمایندگان شریف در مکه مشخص خواهد شد.
ماده چهار – بر پایه این قرارداد انگلیس بر مناطق ذیل دست می‌یافت:
۱ – بندر حیفا و عکا
۲ – مقداری از آب رود دجله و فرات به منطقه الف و مقداری به منطقه ب خواهد ریخت و دولت انگلیس متعهد می‌شود که برای چشم پوشی از قبرس با دولت دیگری وارد مذاکره نشود، مگر پس از جلب موافقت فرانسه.
ماده پنج – “اسکندورنه” بندری آزاد برای تجارت انگلیس بوده و اجازه انجام معاملات و داد و ستدهای دیگر در این بندر وجود نداشته و اجازه رد تسهیلات دریانوردی و ورود کالاهای انگلیسی به این بندر وجود ندارد و آزادی نقل و انتقال کالاهای انگلیسی از طریق اسکندرونه و خط آهن موجود در منطقه الزرقاء به داخل منطقه الحمراء یا دو منطقه الف و ب و خروج از آن داده می‌شود و اجازه انجام هیچ‌گونه معامله‌ای چه به صورت مستقیم یا غیر مستقیم بر هیچ یک از خطوط آهن منطقه یا بندری از بنادر آن وجود ندارد.
در مقابل حیفا بندری آزاد برای تجارت فرانسه و مستعمرات و کشورهای تحت الحمایه آن است و تمام تسهیلات بندری و نقل و انتقال کالاهای فرانسوی در این بندر در اختیار فرانسه خواهد بود و نقل و انتقال کالاها از راه حیفا و خط آهن انگلیسی منطقه السمراء مجاز است، حال چه این کالاها از منطقه الزرقاء یا الحمراء یا منطقه الف یا ب صادر یا به آن وارد شده باشند و کشتی‌های فرانسوی مجاز هستند در تمام این بنادر رفت و آمد داشته یا کالاهای خود را بارگیری و تخلیه کنند.
ماده شش – خط آهن بغداد در منطقه الف تا موصل در جنوب و در منطقه ب تا سامرا در شمال کشیده نخواهد شد، مگر این‌که پیش از آن خط آهنی که بغداد را به حلب در دشت فرات وصل کند، کشیده شود و این خط آهن با کمک دو کشور انگلیس و فرانسه کشیده خواهد شد.
ماده هفت – انگلیس اجازه دارد، خط آهنی را ایجاد و اداره کند که حیفا را به منطقه ب متصل می‌کند و تنها مالک و صاحب آن است و توسط این خط آهن اجازه نقل و انتقال دائمی سربازان و نیروهای نظامی خود به هر منطقه را دارد.
دو کشور انگلیس و فرانسه باید بدانند که این خط آهن باید ارتباط حیفا با بغداد را فراهم کند و اگر در این میان امکان احداث چنین خط آهنی به دلایل فنی و مادی در منطقه السمراء برای انگلیس وجود ندارد، دولت فرانسه آماده است از راه‌های در اختیار خود برای استفاده انگلیس جهت دستیابی به منطقه ب را بدهد.
ماده هشت – توافق‌های صورت گرفته برسر گمرکات ترکیه تا بیست سال در تمام مناطق الزرقاء و الحمراء و دو منطقه الف و ب قابل اجراست و هزینه گمرکات افزوده نخواهد شد و جز با توافق دو کشور گمرک یا منطقه‌ای تجاری در مناطق فوق الذکر تاسیس نخواهد شد.
ماده نه – از جمله موارد مورد توافق این‌که دولت فرانسه هیچ مذاکره یا گفتگویی در هیچ زمان و مکانی برای چشم پوشی از حق و حقوقش در منطقه الرزقاء با هیچ طرفی مگر کشور یا ائتلافی عربی انجام ندهد، مگر آن‌که در این‌باره پیش از این توافقاتی با انگلیس درباره آن حاصل شده باشد و این موضوع درباره منطقه الحمراء نیز منطبق است که تحت حاکمیت انگلیس قرار دارد.
ماده ده – دو کشور انگلیس و فرانسه به عنوان حامی کشورهای عربی به توافق می‌رسند که به کشور سومی اجازه تملک هیچ گوشه‌ای از جهان عرب یا ایجاد پایگاه دریایی در الجزایر بر سواحل دریای مدیترانه را ندهند.
ماده یازده – مذاکرات و گفت‌وگوها به نام دو کشور فرانسه و انگلیس با اعراب و به شیوه سابق برای تعیین مرزهای کشورهای عربی ادامه می‌یابد.
ماده دوازده – به غیر از موارد آمده در بالا دو کشور انگلیس و فرانسه بر انتقال هرگونه سلاح به کشورهای عربی نظارت خواهند داشت.
معاهده سایکس – پیکو بخشی اجرایی معاهده پترزبورگ است که میان انگلیس و فرانسه و روسیه تزار در مارس ۱۹۱۶ منعقد شد و بر اساس آن املاک امپراتوری عثمانی تقسیم شد و مهمترین بندهای این معاهده عبارتند از:
۱- به روسیه استان‌های شمالی و شرقی عثمانی داده می‌شود.
۲- به انگلیس و فرانسه استان‌های عربی امپراتوری عثمانی داده می‌شود (موضوع معاهده حسین – مک‌ماهون).
۳- بین المللی کردن اماکن مقدس فلسطین و تامین آزادی زیارت از این مناطق و تسهیل رفت و آمد و تردد زائران به این مناطق.
امضا کنندگان: انگلیس و فرانسه و اتحاد شوروی سابق.
از دل قرار داد سایکس و پیکو چهار معاهده به وجود آمده است.
معاهده لوزان: تشکیل دولت ترکیه در سال ۱۹۲۳.
علامیه‌ای بالفور: اعلامیه ای تاریخی است، که دولت بریتانیا در سال ۱۹۱۷ میلادی و در خلال جنگ جهانی اول، برای اعلام حمایت از دولت بریتانیا مجوز ایجاد یک «خانه ملّی برای مردم یهود» در فلسطین را صادر کرد.
کنفرانس صلح ورسای: ملک فیصل ۱۹۱۸ به خاطر بقا واگذاری فلسیطن را امضا کرد.
سان ریمو: نظام قیومت انگلیس برای اولین بار ۱۹۲۴.
نویسنده توضیح می‌دهد که نظم سایکس-پیکو چگونه باعث ایجاد دولت‌های جدیدی شد که از لحاظ تاریخی، اجتماعی و فرهنگی انسجام نداشتند. مرزهای ترسیم‌شده بر اساس منافع استعماری و بدون در نظر گرفتن روابط قومی و مذهبی جوامع محلی بود. این امر باعث شد که بسیاری از این دولت‌ها از همان ابتدا با بحران مشروعیت مواجه شوند.
مصنوعی بودن مرزها: مرزهایی که بر اساس توافق میان قدرت‌های استعماری و نه بر اساس نیازها و تاریخ جوامع محلی ترسیم شد.
تقسیم منابع و نفوذ: فرانسه و بریتانیا مناطق مختلفی از خاورمیانه را به مناطق نفوذ خود تبدیل کردند (مانند سوریه و لبنان برای فرانسه و عراق و فلسطین برای بریتانیا).
ایجاد دولت‌های وابسته: این نظم دولت‌هایی را به وجود آورد که بیشتر به قدرت‌های استعماری وابسته بودند تا به مردم خود.

همچنین بخوانید: طالبان، مانیفست وهابیت (کتاب التوحید) را در فهرست کتاب‌های ممنوعه قرار دادند

بخش سوم: چالش های ملی نظام سایکس پیکو
بحران مشروعیت: دولت‌های شکل‌گرفته بر اساس نظم سایکس-پیکو غالباً فاقد مشروعیت مردمی بودند و بر نهادهای استعماری یا نظامی تکیه داشتند.
درگیری‌های قومی و مذهبی: اقوام و مذاهب مختلفی که در قالب مرزهای جدید
گرد هم آورده شده بودند، اغلب خود را تحت سلطه گروه‌های دیگر می‌دیدند. برای مثال، کردها که در چندین کشور تقسیم شدند، همواره به دنبال استقلال بوده‌اند.
عدم توسعه اقتصادی: تمرکز قدرت در دست نخبگان و فساد گسترده باعث شد که بسیاری از کشورها نتوانند به توسعه پایدار دست یابند.
وابستگی به منابع طبیعی: بسیاری از این دولت‌ها به جای تنوع‌بخشی به اقتصاد خود، به صادرات نفت و گاز وابسته شدند، که این امر آن‌ها را در برابر تحولات بازار جهانی آسیب‌پذیر کرد.
بخش چهارم: چالش‌های منطقه‌ای نظم سایکس–پیکو
این فصل به تأثیرات نظم سایکس-پیکو در سطح منطقه‌ای می‌پردازد. نویسنده توضیح می‌دهد که چگونه این نظم باعث ایجاد رقابت و بی‌ثباتی میان دولت‌های منطقه شد. مرزهای مصنوعی، توزیع ناعادلانه منابع و سیاست‌های قدرت‌های استعماری، زمینه ‌ساز درگیری‌های منطقه‌ای بودند.
چالش های منطقه نظام سایکس پیکو
پان عربیسم وسایکس پیکو: بعثیسم میشل عفلق و صلاح الدین بیطار(امت عرب).
پان اسلامیسم: بیان گذار سید جمال الدین سبب ضعف دولت و ملت بر اساس آیه قران شریف نفی ارزش های ملی و قومی.
پان ترکیسم: ضیا گوک آلپ و مساله وحدت دوصد میلیون ترک.
انقلاب اسلامی: مبنا تاسیس جمهوری اسلامی ماده ۳ و ۱۱، هلال شیعی از جنوب آسیا مناطق کشمیر و پاره چنار و افغانستان.
بهار عربی: میوه فروش تونس بوعزیزی تبدیل به نماد و الهام بخش داعش و جنبش های آزادبخش فلیسطین.
مسله کرد ها و سایکس پیکو
مشابه همین توافق در مورد کُردها نیز مطرح شده بود ولی انگلیس زیر قول خود زدند
و به نقل از روزنامه گاردین در ۲۶ نوامبر ۱۹۱۷
ترک ها خوشحال اند و اعراب گیچ و مبهوت و کرد ها ناامیدتر از مادر که فرزند اش مرده.
این توافق سبب شد که کرد ها جدی بدنبال استقلال باشد و از هیچ حربه نه هراسد و به چیز متمسک شود که به آرمان تشکیل کردستان برسد. و باعث سو استفاده های زیاد شده است رونالد هروتز کرد ها با بالاترین میزان استعداد گریز از مرکز می داند.
رقابت‌های منطقه‌ای: برخی کشورها مانند ایران، ترکیه و عربستان سعودی تلاش کردند تا نفوذ خود را در منطقه افزایش دهند، که این امر باعث تشدید تنش‌ها شد.
درگیری‌های ارضی: بسیاری از کشورها به دلیل مرزهای نادرست، اختلافات ارضی داشتند (مانند اختلافات عراق و کویت).
مسئله فلسطین: ایجاد اسرائیل در ۱۹۴۸ به عنوان بخشی از میراث نظم سایکس-پیکو، یکی از مهم‌ترین چالش‌های منطقه‌ای بود که تا به امروز ادامه دارد.
بخش پنجم: جهانی شدن و چالش‌های بین‌المللی نظم سایکس–پیکو
جهانی شدن: آنتونی گیدنز جهانی شدن پدیده مدرن است و مدرنتیه ذاتا جهان گرا است.
نویسنده توضیح می‌دهد که چگونه جهانی شدن، با تحمیل تغییرات اقتصادی، سیاسی و فرهنگی، ساختارهای شکننده دولت‌های خاورمیانه را با فشارهای جدیدی مواجه کرد.
که مدل شکست خورده آن افغانستان و عراق است ملت سازی آمریکایی فدرالیسم غیر ملی عراق و امتیازات خاص یک منطقه.
فشار اقتصادی: نهادهای بین‌المللی مانند بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول سیاست‌هایی را تحمیل کردند که اغلب به زیان جوامع محلی بود.
تروریسم و مداخلات خارجی: جهانی شدن باعث تقویت شبکه‌های تروریستی و در عین حال افزایش مداخلات نظامی قدرت‌های بزرگ در منطقه شد.
بحران هویت: روند جهانی شدن با تضعیف هویت‌های ملی و گسترش فرهنگ جهانی، بسیاری از جوامع خاورمیانه را با بحران فرهنگی مواجه کرد.
سناریو های پیش رو خاورمیانه با تحلیل پارادایم سایکس پیکو
مواجهه‌های احتمالی پیش روی خاورمیانه
این فصل به پیش‌بینی آینده خاورمیانه در مواجهه با چالش‌های پیش‌گفته می‌پردازد. نویسنده چند سناریو را مطرح می‌کند:
ادامه وضعیت موجود: بی‌ثباتی و درگیری همچنان ادامه خواهد یافت.
تقویت دموکراسی: برخی از کشورها ممکن است به سمت اصلاحات سیاسی و دموکراسی حرکت کنند.
تقسیم مجدد: احتمال ایجاد مرزهای جدید یا تجزیه کشورهای موجود وجود دارد.

همچنین بخوانید: سوسیور، یلمزلف و چامسکی؛ سه نقطۀ عطف در تأریخ زبان‌شناسی جهان

مفهوم دولت و ملت سازی
کتاب به تفاوت فرآیند ملت‌سازی در اروپا و خاورمیانه پرداخته شد. در اروپا، ملت‌سازی از پایین به بالا و طی قرن‌ها با ترکیب تدریجی نهادهای اجتماعی و اقتصادی شکل گرفته است، اما در خاورمیانه این فرآیند از بالا به پایین و تحت استعمار تحمیل شد.
معاهده سایکس-پیکو و تأثیرات آن: این معاهده، مرزهای مصنوعی و تقسیم‌بندی‌های نادرستی ایجاد کرد که با واقعیت‌های قومی و مذهبی جوامع خاورمیانه تطابق نداشت. این امر باعث شکاف‌های عمیق اجتماعی، بحران مشروعیت، درگیری‌های قومی و وابستگی اقتصادی به منابع طبیعی شد
چالش‌های داخلی:
نبود مشروعیت مردمی برای دولت‌ها.
شکاف‌های قومی و مذهبی عمیق.
وابستگی اقتصادی به منابع طبیعی مانند نفت.
چالش‌های منطقه‌ای: رقابت‌های منطقه‌ای میان ایران، عربستان سعودی و ترکیه. درگیری‌های ارضی و مسأله فلسطین.
چالش‌های جهانی:
تأثیر جهانی‌شدن و تحمیل سیاست‌های اقتصادی توسط نهادهای بین‌المللی.
افزایش تروریسم و مداخلات نظامی خارجی.
نتیجه گیری:
این کتاب با رویکردی تحلیلی و توصیفی، مسائل خاورمیانه را بررسی کرده و ریشه مشکلات این منطقه را به معاهده سایکس-پیکو نسبت می‌دهد. نویسنده معتقد است که این معاهده که در سال ۱۹۱۶ بین فرانسه، بریتانیا و روسیه برای تقسیم امپراتوری عثمانی امضا شد، باعث شکل‌گیری دولت‌های مصنوعی، فاقد مشروعیت داخلی و تکیه‌کرده به قدرت‌های استعماری شد.
دو سناریو احتمالی برای آینده خاورمیانه:
ادامه وضعیت موجود:
بی‌ثباتی و درگیری‌ها همچنان ادامه خواهد داشت.
رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و جهانی، نظم سایکس-پیکو را تقویت می‌کند و شکاف‌های قومی و مذهبی تشدید می‌شود.
دلیل: عدم وجود اراده سیاسی برای اصلاحات و نفوذ گسترده قدرت‌های خارجی.
تقویت دموکراسی و بازتعریف مرزها:
برخی کشورها ممکن است به سمت اصلاحات سیاسی و تقویت نهادهای دموکراتیک حرکت کنند.
احتمال تقسیم مجدد مرزها یا تشکیل دولت‌های جدید براساس واقعیت‌های قومی و مذهبی وجود دارد.
دلیل: فشار جوامع مدنی و تغییر نسل‌ها ممکن است اصلاحات سیاسی را تسریع کند.

همچنین بخوانید: نقشِ ایران در تحولِ فرهنگی افغانستان

نقد کوتاه بر کتاب
از آنجای که آقای فرهودی مقدم کرد است در این کتاب سعی کرده که متضرر اصلی قضیه سایکس پیکو را کردها جلوه دهد در حالیکه اعراب و سایر اقلیت ها نیز متضرر شدن مخصوصا سوریه و فلسطین.
این کتاب با تحلیل دقیق و تاریخی، نقش استعمار و نظم سایکس-پیکو در مشکلات خاورمیانه را به خوبی بررسی کرده است. بااین‌حال، تأکید بیش‌ازحد بر تأثیر خارجی‌ها و کم‌توجهی به عوامل داخلی، مانند فساد، استبداد و ضعف نهادهای ملی، از نقاط ضعف آن است.
همچنین، ارائه راهکارهای عملی‌تر برای حل بحران‌های منطقه می‌توانست کتاب را کاربردی‌تر کند