کتاب بازگشت روسیه به خاورمیانه

دسته: تحلیل, خواندنی ها, معرفی کتاب
نویسنده: نیکو پوپسکو و استانیسلاو سکریرو
1403/09/29
10:50 ق.ظ
بازدید: 12

پایگاه خبری تحلیلی روایت : بازگشت روسیه به خاورمیانه واقعیتی انکار ناپذیر است، اما بخشی از غافلگیری و بیقراری پدید آمده در این مورد ناشی از بی اعتنایی غرب به روسیه در ابتدای مداخله نظامی مسکو در سوریه بوده است سخنان باراک اوباما رئیس جمهور سابق آمریکا دربارۀ این که روسیه در باتلاق سوریه فرو خواهد رفت، مداخله نظامی این کشور در سوریه بی نتیجه خواهد ماند و درگیر شدن مسکو در این جنگ فاجعه آمیز است بیانگر همین بی اعتنایی است. البته بیان این مطالب چنان استاندارد پایینی را برای ارزیابی عملکرد روسیه وضع کرد که به طور خودکار سبب شد رسانه ها هر موفقیتی را که این کشور در کارزار نظامیاش کسب میکرد به عنوان دستاوردی مبهوت کننده بزرگنمایی کنند

بازگشت روسیه به خاورمیانه واقعیتی انکار ناپذیر است، اما بخشی از غافلگیری و بیقراری پدید آمده در این مورد ناشی از بی اعتنایی غرب به روسیه در ابتدای مداخله نظامی مسکو در سوریه بوده است سخنان باراک اوباما رئیس جمهور سابق آمریکا دربارۀ این که روسیه در باتلاق سوریه فرو خواهد رفت، مداخله نظامی این کشور در سوریه بی نتیجه خواهد ماند و درگیر شدن مسکو در این جنگ فاجعه آمیز است بیانگر همین بی اعتنایی است. البته بیان این مطالب چنان استاندارد پایینی را برای ارزیابی عملکرد روسیه وضع کرد که به طور خودکار سبب شد رسانه ها هر موفقیتی را که این کشور در کارزار نظامیاش کسب میکرد به عنوان دستاوردی مبهوت کننده بزرگنمایی کنند و آن را چشمگیرتر و پایدارتر از آنچه واقعاً بود نشان .دهند از این رو هر چه روسیه طولانی تر در سوریه ماندگار شود، تجزیه و تحلیل نقش این کشور در خاورمیانه ممکن است دچار افراط دیگری شود؛ یعنی قدرت روسیه را اغراق آمیز جلوه دهد این ایده که روسیه یک ابر قدرت بلامنازع جدید در منطقه است به همان اندازه غیر واقعی است که گفته شود این کشور بازیگری بی اهمیت در خاورمیانه است و در باتلاق فرو خواهد رفت. واقعیت مقوله ای است بین این دو حد افراط و تفریط. هدف از فصول مختلف این کتاب ترسیم نقش جدید روسیه در خاورمیانه بوده است؛ ضمن اجتناب از کوچک نمایی یا بزرگنمایی این نقش.
بازگشت روسیه
دوباره از چند جبهه به خاورمیانه بازگشته است اولین جبهه و مهمترین وجه بازگشت روسیه به منطقه وجه نظامی آن است پس از فروپاشی شوروی این اولین باری بود که در جریان جنگ واقعی چکمۀ نظامیان روسیه در خارج از کشور گذاشته شد روسیه و همپیمانانش برای چند سال متوالی به طور پیوسته و مداوم دست به حملات هوایی و زمینی در سوریه میزدند روسیه در مراحل اولیه جنگ از پایگاههای هوایی خود در سوریه محافظت میکرد و سپس با انتقال امکانات نظامی دریایی خود به طرطوس یک پایگاه دریایی دایمی در این کشور ایجاد کرد روسیه نیروهای نظامی فرمانده خلیفه حفتر را در شرق لیبی آموزش داد عملیات مین روبی در بنغازی را انجام داد و در حال گفتگو با مصر جهت انعقاد قراردادی است که به روسیه اجازه دهد تا در صورت لزوم از حریم هوایی و پایگاههای هوایی این کشور استفاده کند.
مسکو فروش سلاح به مشتریان سنتی مثل سوریه را افزایش داده حتى شروع به صادرات تسلیحات نظامی به آن کشورهای منطقه که به صورت سنتی مشتریان آمریکا بودند مثل مصر و نیز اعضای ناتو مثل ترکیه کرده است. روسیه به لحاظ دیپلماتیک نیز دوباره به خاورمیانه و شمال آفریقا بازگشته است. مسکو فعالیت و تعامل دیپلماتیک مناسبی با کشورهای نسبت به هم متخاصم و دچار تنش در منطقه از قبیل ایران و اسرائیل ایران و عربستان ترکیه و کردها برقرار کرده است لحن و سبک دیپلماسی خاورمیانهای روسیه تضاد شدیدی با دیپلماسی روسیه در غرب یا فضای پساشوروی دارد در حالی که دیپلماسی روسیه پس از فروپاشی شوروی بسیار ناپایدار و فرار متناقض و حتى گستاخانه بود، رویکرد اخیر این کشور نسبت به کشورهای خاورمیانه بسیار عاطفی تر، ساده تر، صبورانه تر و محترمانه تر شده است. به عبارت دیگر مسکو نسبت به خاورمیانه رفتاری بسیار دیپلماتیکتر را در پیش گرفته است. این رویکرد روسها را در وضعیتی قرار داده که حتى دشمنان بالقوه منطقهای روسیه مثل عربستان (سعودی از این که حضور این قدرت منطقه رو به افزایش است احساس نارضایتی نمی کنند. روسیه با مدیریت ماهرانه اش به عنوان یک قدرت بزرگ – همراه با سیاست خارجی متزلزل آمریکا در خاورمیانه از این
اطمینان حاصل میکند که تمام بازیگران ژئوپولیتیک منطقه با روسیه همکاری میکنند و به منافع این کشور احترام می گذارند. روسیه به خوبی آگاه است که پس از سقوط همپیمان این کشور در افغانستان در ۱۹۸۹ مقبولیتش دچار افول جدی شده است با حمایت تمام قد از همپیمان دیگر خود، یعنی سوریه، مسکو امیدوار است پرستیژ خود به عنوان یک قدرت بزرگ را بازسازی کند و مقبولیت خود را در منطقه بازیابد اما درست شبیه افغانستان، قربانیان اصلی عملیات روسیه در سوریه مسلمانانند که شامل شهروندان سوری نیز میشوند. این واقعیت تأثیری منفی بر تصویر کلی از وجهه روسیه در افکار عمومی مردم منطقه که اکثراً مسلمان سنی اند میگذارد روسیه به لحاظ اقتصادی نیز وارد منطقه شده است. این مقوله گرچه کمتر مشهود است افزون بر صادرات سلاح شامل محصولات کشاورزی توریسم و پروژه های هسته ای غیر نظامی نیز میشود یکی از محورهای مهم بازگشت روسیه به منطقه همکاریهای بی سابقه این کشور با کشورهای عضو سازمان اوپک برای مدیریت قیمت نفت بوده است.
در گذشته این کشور اغلب به صورت یک سوارکار آزاد عمل میکرد به عبارت دیگر، وقتی اعضای اوپک تولید نفت خود را به هدف افزایش قیمت کاهش میدادند روسیه تولید خود را افزایش میداد. اما اخیراً این کشور مانند یک همکار مسئول عمل میکند و به شکل گیری توافقها جهت محدود کردن تولید نفت مدیریت بازار آن و نظارت بر اجرای مصوبات توسط همه طرفها یاری می رساند.
چندین عامل بازگشت روسیه به منطقه در حوزه های مختلف را تسهیل کرده است. امروزه روسیه تجهیزات نظامی مؤثری در دست دارد که قادرند کارهایی را که انجامشان در یک دهه قبل مقدور نبود به خوبی انجام دهند. روسیه در سوریه همان کاری را انجام داد که ارتش آمریکا در اولین جنگ خود با عراق در ۱۹۹۱ انجام داده .بود گرچه یک چهارم قرن فاصله زمانی بین دو عملیات بی اعتنایی حلقه های نظامی غرب را برانگیخت بایستی اعتراف کرد که در دنیای امروز تعداد ارتشهایی که بتوانند چنین عملیات گسترده ای را انجام دهند زیاد نیستند.
نیروهای نظامی روسیه مدرن و بروزرسانی شده اند و ارتقا یافته اند این پیشرفتها با انجام اصلاحات نظامی در ۲۰۰۸ شروع شده و به این کشور قدرت دیپلماتیک تازه ای بخشیده که با دهه ۱۹۹۰ و سالهای اولیۀ هزارۀ جدید قابل مقایسه نیست روسیه همچنین پس از انضمام کریمه و جنگهای متعاقب آن در دونباس اعتماد به نفس بیشتری پیدا کرده و آستانه تحریکش برای استفاده از نیروی نظامی بسیار پایینتر از یک نیروی نظامی بسیار پایینتر از یک دهه قبل رفته است. دلیل این که سیاست داخلی این کشور عمیقاً به سیاست خارجی آن گره خورده است از نقطه نظر کرملین تا وقتی تلفات نیروهای نظامی را بتوان در حد پایینی نگه داشت، یک جنگ خارجی کوچک میتواند به منظور تحریک و بسیج افکار عمومی داخلی مفید باشد. به این عوامل داخلی همراه با عوامل خارجی راه را برای احیای روسیه در منطقه هموار میکنند گرچه مسکو خود را به خاورمیانه تحمیل کرده است میتوان گفت با خروج عظیم آمریکا از منطقه پس از ۲۰۱۰ خلاً عظیمی در خاورمیانه ایجاد شد که بازگشت روسیه به منطقه را تسهیل کرد به علاوه به نظر میرسد با اینکه بسیاری از بازیگران منطقه از این که اکراه دارند که مسکو بازیگر مسلط و غالب خاورمیانه باشد از این راضی اند که رشد حضور روسیه در منطقه قدرت آمریکا و اروپا را تعدیل سازد و قدرت مانور ژئوپولیتیک آنها را بیشتر کند این موضوع حتی دربارۀ برخی از متحدان بسیار نزدیک آمریکا و اروپا در منطقه که از برخوردهای غرب به هر دلیلی خسته شده اند نیز صادق است.
در خیزشهای بهار عربی آمریکا ازطرف نخبگان منطقه متهم شد که از پشتیبانی متحدان خود از قبیل حسنی مبارک در مصر دست برداشته است اکراه واشنگتن از مداخله نظامی در سوریه به خصوص پس از اولین حمله شیمیایی اسد در ۲۰۱۳، مقبولیت آمریکا را در منطقه به شدت خدشه دار کرده است این ایده که حضور روسیه در منطقه تا حدودی بر اساس تقاضای منطقه ای بوده است چندان دور از ذهن و تعجب برانگیز نیست. اسرائیل بدون به خطر انداختن پشتیبانیهای آمریکا از خود خواهان ماندگاری روسیه در سوریه جهت ایجاد توازن و کمینه کردن حضور نظامیان ایران در این کشور است. از طرف دیگر ترکیه خواهان برقراری موازنه بین آمریکا و روسیه، و در پی دستیابی بـه افزارهای بسیار پیشرفته نظامی از هر دو طرف است عربستان سعودی از روسیه می خواهد که به مدیریت قیمت نفت در بازار کمک کند. به صورت صریح و شفاف میتوان بیان کرد که روسیه به عنوان یک بازیگر زیرک ژئوپولیتیک از قیدوبند دستورالعملهای حقوق بشری رها و در دیپلماسی بازار خاورمیانه کارکشته است. بنابراین برای بسیاری از کشورهای منطقه روسیه در مقایسه با آمریکا و اروپا طرف بی دردسرتری محسوب میشود.
عوارض و عقبگردها
آنچه روسیه طی چند سال گذشته در منطقه کسب کرده بسیار چشمگیر به نظر می رسد اما سیاست خارجی این کشور با چندین محدودیت جدی مواجه است که قدرتش برای گسترده تر و عمیق تر کردن حضور خود در خاورمیانه را با چالش مواجه می سازد در ابتدا روسیه ممکن است جنگ باب میل خود را در سوریه مدیریت کرده باشد اما سؤال اساسی این است که این کشور با چه اهدافی این جنگ را پیگیری واقعیات نیست گرچه در ابتدا مسکو اعلام کرد که هدف اصلی آن کشور محافظت می کرده است؟ اهداف بیان شده برای مداخله روسیه در سوریه همواره انعکاس از رژیم بشار اسد است در پس آن هدف اهداف دیگری از قبیل بازنگری در روابط با غرب رهایی از رژیم تحریمهای غرب کسب امتیازات بیشتر از اوکراین و جنگ عليه داعش نهفته بود سپس روسیه در خلال جنگ از این اهداف پا را فراتر گذاشت. روی بهره برداری از مزیتهایی که از روابط دوجانبه با سوریه ،ایران، ترکیه، اسرائیل و سایر بازیگران منطقه متمرکز شد و سایر اهداف ژئوپولیتیک وسیع تر در منطقه را عجالتاً متوقف کرد به علاوه روسیه جزئیات کامل برنامه جامع خود در خاورمیانه را یا هنوز تدوین نکرده یا اگر هم تدوین کرده باشد هنوز به صورت رسمی اعلام نکرده است.
بنابراین پاسخ به این سؤال که هدف یا اهداف نهایی روسیه در منطقه هنوز چندان ساده نیست ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه در یک مصاحبه تلویزیونی حضور نظامی این کشور در سوریه را بدون محدودیت زمانی اعلام و تکرار کرد که این نیروها تا زمانی که منافع مسکو اقتضا کند در این کشور باقی خواهند ماند به نظر میرسد حضور یک نیروی نظامی تثبیت شده در منطقه کمی دیگری رجحان دارد و میتواند با آگاهی و اراده انتخاب شده باشد تا به حضور منطقه ای و بین المللی روسیه مشروعیت ببخشد اما در حالی که حضور در سوریه پرچم فدراسیون روسیه را در منطقه رؤیت پذیرتر میکند ممکن است خروج واقع بینانه از آن همراه با بینی خونین باشد؛ به ویژه این که از زمان اعلام پیروزی در دسامبر ۲۰۱۷ توسط مسکو این کشور با تلفات بیشتری در مقایسه با دوران ۲۰۱۵ در منطقه مواجه بوده است. سندروم بر هر هدف افغانستان روان زخم ملی ناشی از تلفات گسترده نظامی هنوز هم رفتار روسیه را محدود میکند از طرف دیگر توسعۀ نظامی این کشور در خارج از مرزهای خود این علامت را میدهد که روسیه در روند و فرایند غلبه بر این سندروم است. موفقیت نظامی در سوریه که حس اعتماد به نفس تازه ای را در صفوف نیروهای مسلح روسی بازسازی کرده است به این کشور کمک میکند تا حدودی آثار زیانبار حاصل از سرخوردگی در افغانستان را جبران کند از طرف دیگر ، سندروم افغانستان بر استراتژیهای عملیاتی روسیه در جنگ اثر گذار بوده است. اکنون مسکو علاقه مند است که ارتش خود را تا حد ممکن خارج از مناطق اسیب پذیر نگه دارد. بنابراین جنگ بدون تماس مستقیم تأکید داشته ترجیح میدهد عملیات مسکو در سوریه بر هوایی انجام دهد تا این که از نیروی زمینی استفاده کند و بیشتر نیروهای پیمانی روس را به همراه حزب الله و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ایران در صحنه زمینی وارد کرده است. حساسیت روسیه نسبت به تلفات نشان دهنده «غربی شدن» گرایشهای روسیه در مورد اهمیت جان سربازان خود است زخم های باقیمانده از کارزار افغانستان و دو جنگ در چچن را کاهش داده بود.
بنابراین احتمال این که در آینده نزدیک روسیه دهها هزار سرباز خود را روانه جنگ کند آن طور که در دوران اتحاد جماهیر شوروی در خلال جنگ سرد روانه افغانستان، مصر و سوریه کرده بود بسیار کم است. گرچه روسیه قدرت نظامی قابل توجهی را در جریان دخالت در خاورمیانه از خود نشان داده مشکلات اقتصادی جاری در این کشور محدودیتهایی را برای حمایتش از مشتریان منطقهای خود و نیز جذاب بودن روسیه به عنوان یک همتای اقتصادی به همراه داشته است روسیه ممکن است با موفقیت از پس هزینه های یک جنگ محدود برآید اما شک جدی وجود دارد که آیا مسکو قادر به حمایت مالی و سازماندهی فعالیتها برای بازسازی پس از جنگ خواهد بود یا نه. اخیراً روسیه از کشورهای غربی خواسته است که منابع مالی خود را برای بازسازی سوریه و بازگرداندن ثبات به این کشور آماده کنند بشار اسد در مصاحبه ای اعلام کرد که سوریه به چهارصد میلیارد دلار برای بازسازی این کشور نیاز دارد. فارغ از ایــن کـه این مبلغ غلو آمیز باشد یا نه میتوان تصور کرد که با پایان یافتن جنگ داخلی در سوریه هر رژیمی در دمشق بر سر قدرت باشد به منابع عظیمی برای بازسازی کشور نیاز دارد و به احتمال قوی شروع به جستجو برای یافتن این منابع در پایتختهایی غیر از تهران و مسکو خواهد کرد. تلاش روسیه برای توسعۀ انرژی هسته ای دیگر به صورت سرراست و هموار پیش نمی رود. معمولاً این کشور برای پروژه های روساتم در سراسر جهان وام های دولتی فراهم می کند. فقط در یک مورد که روسیه قرار بود پروژه ساخت دو راکتور هسته ای را تا ۲۰۲۲ در اردن اجرا کند مسکو از تأمین مالی شرکت روسی خودداری و پیشنهاد کرد که طرف اردنی در جستجوی وامهای تجاری باشد در نتیجه برنامه روساتم برای ساختن نیروگاه هسته ای اردن که روی کاغذ نوشته شده بود به این دلیل که با واقعیتهای اقتصادی اردن همخوانی ندارد در حال ملغا شدن است. حرکت روسیه در جهت جذب سرمایه از کشورهای حوزه خلیج فارس نیز نشان دهنده ضعیف شدن اقتصاد این کشور پس از اعمال تحریمهای غرب علیه روسیه در ۲۰۱۴ است فرایندی که ورود سرمایههای غربی به روسیه را محدود کرده است. زیربنای اقتصادی ضعیف روسیه پیامدهایی نیز برای قابلیتهای این کشور در زمینه اردوکشی نظامی دارد قابلیتهایی که برای حضور پایدار روسیه در خاورمیانه ضروری اند برنامه تسلیحاتی دولت روسیه برای حد فاصل ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۷ اولویت ساخت ناوگان آبهای آبی بجز زیر دریایی ها را به دلیل هزینه هایش کنار نهاده است. به نظر میرسد صنعت دفاعی روسیه هنوز مهارت و اشتهای عصر شوروی را که برای ساختن کشتیهای جنگی بزرگ با شعاع عملیاتی وسیع به آن نیاز دارد، باز نیافته است. بنابراین قدرت مانور نظامی روسیه در منطقه و میزان گستردگی آن با محدودیتهای جدی مواجه است.
همان طور که توفیق سیاست خارجی روسیه ممکن است در تلویزیون چشمگیر بنماید این سیاستها غالباً با هزینه اقتصادی داخلی هنگفتی همراهند گرچه موفقیت این کشور در مدیریت قیمت نفت در جریان همکاری با اوپک به ترازسازی حسابهای ملی روسیه کمک میکند دولت را از انجام اصلاحات ساختاری اقتصادی باز میدارد و وابستگی این کشور را به صادرات مواد خام عمیقتر میکند اما قیمت بالای نفت پیامد به صرفه شدن تولید نفت شیل و انرژیهای خورشیدی را گریبانگیر عربستان سعودی و روسیه میگذارد بنابراین پیروزی کوتاه مدت میتواند غلط انداز باشد پیروزی ظاهری دیگری که در اثر مداخله نظامی روسیه در سوریه حاصل شده حل و فصل مشکلات این کشور با کشورهای غربی برای تعلیق تحریم ها یا جلوگیری از وضع تحریمهای جدید را سخت تر کرده است. در این صورت روسیه منابع کم تری برای هزینه های نظامی بیشتر با توجه به این که بودجۀ نظامیاش در حال کاهش است مدرن سازی نیروهای مسلح و اعمال قدرت یا برای سرمایه گذاری در عرصه آموزش زیر ساخت و سرمایه انسانی در اختیار خواهد داشت بنابراین عدم اطمینان بر سر اقتصاد روسیه سایه افکنده است و این اولین باری نیست که موفقیت های سیاسی و نظامی روسیه مشکلات سیستماتیک اقتصادی را برای این کشور به همراه آورده است. حضور مجدد روسیه در خاورمیانه بلند پروازیهای دیپلماتیک این کشور را نیز با برخی از محدودیتها مواجه ساخته است نظر سنجیهای جدید نشان میدهد که جمعیت انبوهی از مردم منطقه به سیاستهای خارجی پوتین اعتماد ندارند پوشش دیپلماتیکی که روسیه برای دمشق در شورای امنیت سازمان ملل متحد پس از حملات شیمیایی در سوریه فراهم کرد به سختی برای روسیه و پوتین مقبولیت مردمی ایجاد کرده است اعراب که از حملات هوایی روسیه در سوریه ناراضی و عصبانی اند میتوانند به سیاستمداران خود فشار بیاورند تا به طور شایسته نسبت به این کشور تغییر موضع دهند با این که رهبران عرب عجالتاً با روسیه رفتار محترمانه ای دارند این ابراز احترام سطحی است و نمیتوان بی حد و حصر روی آن حساب باز کرد. همان طور که چندین بار در طول جنگ سرد اتفاق افتاد با اولین نشانه های ضعف روسیه مسکو به راحتی از طرف سران منطقه کنار گذاشته خواهد شد. حتی رابطه روسیه با اسرائیل به عنوان یکی از موفقترین نمونه ها از روابط این کشور با دولتهای منطقه تنها متکی به شخصیت و رهبری رئیس جمهور پوتین است. در اسرائیل تردید وجود دارد که این سطح از روابط پس از خروج پوتین از سیاست روسیه ادامه یابد. دیگر این که غرب قطعاً محدودیتهایی را بر خیزش روسیه در منطقه اعمال خواهد کرد یکی از اهداف کرملین از مداخله نظامی در سوریه پیوستن به یک ائتلاف ضدتروریسم با غرب بود اما این امیدها و جاه طلبیها به سرعت از میان رفت نكته مهم وقتی روسیه در فوریه ۲۰۱۸ در نزدیکی های دیرالزور از طریق نیروهای پیمانی و قراردادی شرکتهای خصوصی نظامی خود به صورت مستقیم به نیروهای آمریکایی حمله کرد برای اولین بار از زمان جنگ سرد روسیه و آمریکا درگیر یک رویارویی مستقیم شدند به جای برقراری روابط تنگاتنگ با غرب سیاستهای روسیه در خاورمیانه تنش این کشور با آنها را شدیدتر کرده است.
گرچه به روسیه در حال حاضر با دید احترام نگریسته میشود مداخله نظامی این کشور در سوریه قدرتهای غربی را که دارای منابع مالی بیشتری اند و این منابع قدرت ماندگاری بیشتری را برای آنها فراهم میکند بر آن خواهد داشت تا فشاری متمرکز را علیه روسیه در خاورمیانه سازمان دهند. جنگ سرد نشان داد که تصویر لحظه ای از واقعیتهای قدرت میتواند گمراه کننده و غلط انداز باشد برداشت غلط از قدرت و پرستیژ هم روسیه و هم آمریکا را دچار مخمصه کرده است. حتی اگر تاریخ به طور کامل تکرار نشود تکرار در آن به اندازۀ کافی برای شاهدان وجود دارد تا نقش روسیه در خاورمیانه را بدون غلو و زیاده روی برآورد کند و ظرفیتهای این کشور برای حضور پایدار و بلندمدت در منطقه و گسترش قدرتش را با دید واقع بینانه تری بررسی و تحلیل کنند.