نگاهی به ترجمه‌ی فارسی کتاب خاطرات آقاخان سوم

دسته: تحلیل
نویسنده: علی‌زاده
1403/10/23
1:58 ب.ظ
بازدید: 250

پایگاه خبری تحلیلی روایت : چندی پیش در شهر ما، سکریمانتو در امریکا، تعداد از خانواده‌های جماعت اسماعیلی یکجا در پارکی برای تفریح آخر هفته رفته بودیم که خبر نشر این کتاب در میان دیگر صحبت‌ها و غیبت‌های مان بخش از اصلی گفت‌وگوهای ما را شکل می‌داد. البته در میان ما تنها یک نفر کتاب را خریداری کرده بود که آن هم منتظر بود تا کتاب برایش برسد. دیگران همه از آن دسته منتقدانی بودیم که کتاب را ناخوانده نقد کردیم و پیرامون آن صحبت کردیم که به اصطلاح عام ناخوانده امضا کردیم.

تابستان امسال خاطرات آقاخان سوم از زبان انگلیسی به فارسی دری ترجمه شده و از سوی نشر فرم در اروپا و نشر پرند در افغانسنان چاپ شده است. نشر فرم اعلام کرده است که این کتاب عنوان پروفروش‌ترین کتاب سال ۲۰۲۴ این نهاد نشراتی را از آن خود کرده و چاپ دوم آن نیز روانه بازار کتاب شده است.
چندی پیش در شهر ما، سکریمانتو در امریکا، تعداد از خانواده‌های جماعت اسماعیلی یکجا در پارکی برای تفریح آخر هفته رفته بودیم که خبر نشر این کتاب در میان دیگر صحبت‌ها و غیبت‌های مان بخش از اصلی گفت‌وگوهای ما را شکل می‌داد. البته در میان ما تنها یک نفر کتاب را خریداری کرده بود که آن هم منتظر بود تا کتاب برایش برسد. دیگران همه از آن دسته منتقدانی بودیم که کتاب را ناخوانده نقد کردیم و پیرامون آن صحبت کردیم که به اصطلاح عام ناخوانده امضا کردیم.
به هرحال، من هم علاقه‌مند مطالعه‌ی این کتاب شدم و شام همان روز کتاب را آنلاین سفارش دادم و پس از دو هفته کتاب به دستم رسید. وقتی کتاب را دیدم واقعا برایم هم جای تعجب بود وهم تاسف. تعجب بر اینکه صادقانه توقع نداشتم که کتابی با این همه جزئیات از گفتار یک امام ما موجود است که از نوع غذای مورد علاقه‌اش گرفته تا شوق و دلبستگی‌اش به فرهنگ و هنر و نقش و مسئولیت‌هایش در سطح جهانی سخن گفته باشد. تاسفم بر این است که چرا این کتاب قبلا در دسترس مردم ما قرار نگرفته است. مترجم این کتاب در یادداشت خود نوشته است که این کتاب پیش از این به زبان نروژی ترجمه شده است. یعنی ما این همه وقت بی‌خبر و بیش از هفتاد سال طول کشیده است تا این کتاب به زبان فارسی دری ترجمه شود. این همه تاخیر چرا؟!
به هرحال، در این نوشته‌ی کوتا می‌خواهم به چند نکته در مورد این ترجمه اشاره کنم و ابتدا به نکات مثبت آن می‌پردازم.
درکل، این کتاب برای من بسیار جالب و آموزنده بود. تا کنون در هیچ کتابی با این جزئیات در مورد تاریخ شبه‌قاره هند، جدای هند و پاکستان، جنگ جهانی اول و جنگ جهانی دوم نخوانده بودم. یکی از نکات خوب این ترجمه ساده بودن زبان آن است. مترجمان این اثر کوشش کرده اند که یک متن نسبتا روان و عام فهم تولید کنند که به باور من از نکات قوت کار شان است. اما نکات ضعف هم در این چاپ دوم که امید در ترجمه دوم رفع شده باشد. هرچند نمی‌خواهم منفی‌گرایی کنم اما این سه نکته را به عنوان نکات ضعف این ترجمه ذکر می‌کنم. نکته نخست و درشت آن تعداد از مشکلات املایی و تایپی است که امیدوارم در چاپ بعدی این نقیضه رفع شود. نکته دیگر این است که مترجمان در بسا موارد که نیاز بوده در مورد متن و بعضی از نکات توضیحات بیشتری ارائه کند، کوتاهی کرده اند و نیز ذکر بعضی از اسم‌ها و شهرهای خارجی در پاورقی به زبان انگلیسی از نشر باز مانده است.
شاید جوامع افغانستان به خصوص شیعیان نیک می‌دانند که روایت اساطیری زیادی پیرامون زندگی ایمه و امامان شیعی وجود دارد که نمی‌توان جامعه اسماعیلیان را از آن مستثنا ساخت. به طور نمونه، هنوز شاید تعداد از مردم افغانستان متعقد است که بند امیر از اثر معجزات حضرت علی امام اول شیعیان به جود آمده است و همین‌گونه زیارت‌های که به نام امام زاده و یا متعلق به ایمه و بزرگان اسلام در سراسر کشور وجود دارد. اما در این کتاب خواننده با امام زمانی مواجه می‌شود که از سعی و تلاش انسانی سخن می‌گوید و عملگرایی و واقع‌گرایی را در کارهایش دنبال می‌کند.

به طور مثال، پس از جنگ جهانی اول آقاخان سوم طرفدار ایجاد یک اتحادیه فدرال -شبیه اتحادیه اروپا- متشکل از کشورهای عربی و جنوب آسیاه بوده است که به قول خودش به مراتب بهتر از کشورهای می‌بود که با مداخله کشورهای غربی شکل گرفته است. خودش می‌نویسد:
((برای یک لحظه فکر کنید که اگر پس از جنگ جهانی اول یک اتحادیهی فدرال و متشکل از ترکیه و کشورهای عربی – خاورمیانه شامل مصر، با ارتش و سیاست خارجی واحد شکل میگرفت تا چه اندازه مسائل مربوط به آینده میتوانست متفاوت باشد. باور مشترک ما مسلمانان به ادامهی نقش ترکیه به عنوان یک ابرقدرت این حکمت را در خود داشت که موجب ایجاد ثبات و امنیت در خاورمیانه شده و به مراتب بهتر و مؤثرتر از دولتهای میبود که پس از پایان جنگ جهانی دوم با خروج نیروهای بریتانیا و با کمکهای اقتصادی و نظامی ایالات متحده تشکیل شدهاند. اگر تلاشها برای ایجاد یک سازمان دفاعی مشترک در خاورمیانه چیزی شبیه ناتو انجام میشد به راحتی میتوانست از این همه نابسامانی و اختلافها که در سالهای اخیر دامنگیر خاورمیانه شده، جلوگیری کند.))
در این کتاب امام چهل‌وهشتم اسماعیلیان از فعالیت‌های سیاسی و اجتماعی خود به تفصیل قصه می‌کند و شریک ساختن تجربیات خودرا با نسل آینده از مسئولیت‌های خود می‌داند. ازجانب دیگر، می‌گوید که در مورد زندگی و فعالیت‌هایش دستگاه از افسانه‌سازی ساخته اند که برای همین خودش خواسته واقعیت‌ها و نوع نگاه خود به جهان پیرامونش را بنویسد.
((حقیقت زندهگی هر انسان مانند یک کشور و یا یک نهاد فراتر از افسانه، اسطورهسازی و دروغپردازی است. برای من شخصا در طول زندهگیام دستگاهی از افسانهسازی ساختهاند. در سالهای اخیر، تعدادی از ناشران از من خواستند تا خاطرات، تجربیات و باورهای که اساس افکار و زندهگیام را شکل میدهند، بنویسم. همچنین دوستانم به من توصیه کردند که وظیفهی من است تا حقایق زندهگی خود را به نسل حاضر و آینده، به همان شکلی که خودم میدانم، بیان کنم نه به صورت دروغ و داستانهای عاری از حقیقت که در بارهی من ساختهاند و گاهی هم با تملق عامدانه همراه بودهاند.))
از جانب دیگر در خاطرات آقاخان سوم سیر تحول تاریخی امامت اسماعیلی نیز به خوبی بیان شده است که خواننده به پس‌منظر نهادسازی در امامت اسماعیلی پی‌میبرد که چگونه نهادها و ساختارهای اجتماعی و اقتصادی برای بهبود زندگی اسماعیلیان شکل گرفته است.
((خوشبختانه، بنیانهای ابتدایی این برنامهها و سازمانها در آفریقای شرقی مربوط به مستعمرات بریتانیا و ماداگاسکار گذاشته شدهاند. آرزوی جدی من این است که حداقل تا سال ۱۹۶۰ آنچه را که من تلاشهای برای بهبود وضعیت مادی پیروانم میخوانم به نتیجه برسد. تحقق این امر در کشورهای مصر و سوریه، پاکستان، هند، مالزی و جوامع مربوط به مستعمرات پرتگال در شرق آفریقا دشوارتر خواهد بود. با این حال، باور دارم که جشن پلاتینیوم امامت، هفتادمین سالگرد امامت من، که در ۱۹۵۴-۱۹۵۵ تجلیل میشود، یک فرصت استثنایی دیگر برای تکرار و توسعهی تلاشهای است که با موفقیت در آفریقای شرقی آغاز کرده ایم.))

همچنین بخوانید: سیر تاریخی و تحلیلی علم کلام (نگاهی به کتاب سیر تحلیلی کلام اهل سنت)

امام چهل و هشتم اسماعیلیان اشاره می‌کند که من یک دربار و ساختاری را به ارث بردم که از زمان قرون وسطی بود و من مسئولیت داشتم که باید این ساختار را با جهان معاصر هم‌آهنگ بسازم. ((پس از وفات پدرم این وظیفهی من بود که آن سبک زندهگی و دیدگاه را با شرایط و تغییرات زمان سازگار بسازم.))
آقاخان سوم یک شخص پیشتاز زمان خود در حوزه بین‌الملل بوده است. به اکثر کشورهای جهان سفر کرده و از ملاقاتش با امپراتور کهن‌سال جاپان تا سلطان عبدالحیمد امپراتور عثمانی و دیگر رهبران جهان می‌نویسد.
((بعدا در همان سال به قسطنطنیه رفتم و سلطان عبدالحمید در هتل پراپلاس از من میزبانی کرد. همچنان هردوی ما در کاخ ییلدیز ملاقات طولانی داشتیم که مورد گمانهزنی و شایعات مشخص سیاسی نیز قرار گرفت. البته طبیعی هم بود که ملاقات ما مورد تحلیلهای متفاوت قرار گیرد. زیرا سلطان خلیفه و رهبر تمام اهل سنت جهان اسلام شناخته میشد و من امام مسلمانان شیعی اسماعیلی هستم و بازتاب گمانهزنیهای سیاسی از آن ملاقات یک امر واضح بود.))
ارتباط گسترده سیاسی او با رهبران جهان نشان می‌دهد که آقاخان سوم یک شخص عملگرا و واقعیت نگر بوده و در سال‌های حضورش در سیاست جهانی کوشیده است که بر صلح و مدارا در جهان تاکید کند. به طور مثال، او در سال‌های ۱۹۳۷و ۱۹۳۸ رئیس جامعه ملل بود. در سال ۱۹۳۲ به عنوان سفیر هند در جامعه ملل و کنفرانس خلع سلاح منصوب گردید. او در دوران جوانی خود عضو شورای قانون‌گذاری نائب‌السطنه هند بود و از معدود شخصیت‌های تاریخی مسلمانان است که در روند استقلال هند نقش مهم و رهبری‌کننده‌ی را‌ ایفا کرده است. به عنوان مثال، آقاخان سوم کنفرانس‌ها و نشست‌های زیادی از جمله کنفرانس‌های میزگرد در رابطه به روند استقلال هند را رهبری کرد که مهاتما‌گاندی، محمد‌علی جناح و دیگر شخصیت‌های تاریخی شبه‌قاره از اعضای آن بودند. در این مورد می‌نویسد:
((در پایان سال ۱۹۲۸ تصمیم گرفته شد كه كنفرانس سراسری مسلمانان هند در شهر دهلی برای تدوین دیدگاه‌های مسلمانان در رابطه به مسیر آینده و نحوه‌ی استقلال هند برگزار شود. از من دعوت شد که ریاست کنفرانس را به عهده‌ بگیرم. به باور من و همانگونه که در آینده روشن شد، آن کنفرانس مهم‌ترین نشستی بود که در جلسات متعدد و گفت‌وگو‌های جدی و سرنوشت‌ساز‌ آن مسیر چگونگی رسیدن به استقلال کامل و نهایی شبه‌قاره هند مشخص شد. این گردهمایی بزرگ و همه‌ جانبه، از دیدگاه و نظریات قاطبه‌ی مسلمانان نماینده‌گی می‌کرد. بنابراین، من جایگاه بانی‌ این روند مهم و سرنوشت‌ساز‌ سیاسی که منجر به استقلال شبه‌قاره هند شد را برای خود محفوظ می‌‌دانم.))
امام چهل و هشتم اسماعیلیان همچنان می‌نویسد که من هرچند در تحولات و سیاست هند و جهان نقش داشته ام، اما همه از الزامات دوم زنده‌گی من بوده است، زیرا تعهد همیشگی و نخست من برای جماعت اسماعیلی‌ام محفوظ است.
((باید تأکید کنم، من هر نقشی که در تحولات سیاسی هند و جهان داشته‌ام، هیچ‌کدام وظیفه و مسئولیت اصلی من نبوده است. از همان اوان کودکی دغدغه‌ و مسئولیت اصلی‌‌‌ زنده‌گی من رسالتی است که به عنوان امام موروثی مسلمانان شیعی اسماعیلی به ارث برده‌ام. […] پرداختن به امور جماعت همیشه اصلی‌ترین دغدغه‌ و وظیفه‌ی زنده‌گی‌ام بوده که ابعاد مختلف آن -مکاتبات گسترده و گوناگون، حفظ پیوند‌های بی‌شماری از تعهدات و وفاداری‌های شخصی، مذهبی و عاطفی- بخش بزرگ هر روز زنده‌گی‌ام را به خود اختصاص داده است.))
((زنده‌گی سیاسی من پیوسته مراحل مختلف و مشخصی را پیموده است. اما وظایف و مسئولیت‌های امامت من هرگز و حتا برای یک ثانیه هم دچار تغییر نشده‌ است. من به عنوان امام زمان وظیفه دارم که امور شوراها و نهادهای مختلف جماعت اسماعیلی را در سراسر جهان نظارت و رهبری کنم. من ارتباط دایمی با هزاران تن از افراد جماعت‌ام دارم که در موضوعات گوناگون طالب هدایت و راهنمایی هستند. همان‌طوری‌که ذکر شد پیروان من از چین تا آفریقای جنوبی و در سرتاسر جهان حضور دارند. پرداختن به این وظایف بدون هیچ تغییری در طول نزدیک به هفتاد سال- از همان اوان کودکی تا به این روزهای پیری – بخش منظم زنده‌گی روزانه‌ی من بوده و هست.))
موضوع دیگری که برای من آموزنده بود و با شرایط جهان امروز بسیار مرتبط و معنادار است این است که امام چهل‌وهشتم اسماعیلیان در کتاب خود هیچ‌نوع موضع‌گیری دینی-مذهبی ندارد و هرگز در پی آن نیست که نشان بدهد که به هدف ثبوت حقانیت جایگاه امامت خود این کتاب را نوشته است بلکه در جهان امت اسلامی به تفسیر‌های متفاوت احترام می‌گذارد و آن را سبب خیر در میان مسلمانان می‌داند.
((خوشبختانه، قرآن کریم خود این موضوع را ساده ساخته است زیرا شامل آیاتی است که خداوند از طریق مثالها و نمادها با انسان صحبت میکند. بنابراین، قرآن کریم خود فرصت و احتمال تفسیرهای متفاوت را باز گذاشته است تا هیچ مفسری نتواند کسی را به نامسلمانی متهم کند. یکی از مهمترین نتایج تفسیرپذیری قرآن این است که در قرنهای متمادی توانسته مسلمانان را مطابق با شرایط، محدودیتها و تاثیرات ناشی از هرگونه عوامل بیرونی، راهنمایی کند. از آن جا که یک تفسیر مطلق از اسلام وجود ندارد، سبب خیر در میان مسلمانان شده است و همهی مذاهب میتوانند در دعاهای خود با هم متحد شده و از پیشگاه خداوند متعال برای هر تفسیری که بر اساس نادانی و سوءتفاهم صورت گرفته، طلب بخشش کنند.))
این نوع نگاه به جهان و دین از سوی یک رهبر دینی که خودش در جایگاه جانشنینی پیامبر (از منظر پیروانش) قرار دارد بسیار نادر است. کمتر رهبری را می‌توان یافت که در پی ضعیف نشان دادن دیگر گروها نباشد. اما آقاخان سوم اصلا به ماجراهای دورن دینی نمی‌پردازد بلکه در تمام سال‌های فعالیت‌اش کوشیده که بر اخوت و اتحاد اسلامی تاکید نموده و در سیاست جهانی در پی ترویج صلح و ارزش‌های جهان شمول بوده است. ((من در تمام زندهگی بر این اصل کار کردهام که سازش و تفاهم بهتر از داشتن اختلاف مداوم و روحیهی آشتیناپذیر است.))
آقاخان سوم در کتابش می‌نویسد که با توجه به مصروفیت‌های که دارد در زندگی هرگز دچار افسردگی نشده و همیشه فکر و ذهنش برای بهبود زندگی پیروانش معطوف بوده است.
((با اطمینان کامل میتوانم ادعا کنم که من هیچگاهی در طول زندهگی خود و حتا برای یک لحظه هم احساس افسردهگی نکردهام. روزهای من همیشه کوتاه و ساعتها چنان به سرعت میگذرد که هرلحظهی آن سرشار از زندهگی است و زمان همچون پرواز بالها سبک و با آرامش سپری میشود. به باور من وقتی ذهن آدمی در هر حالتی مانند سلامتی یا بیماری، دغدغههای بیرون از خودش را داشته باشد، به منبع همیشگی خوشبختی دست یافته است.[…] صادقانه میتوانم بگویم که ذهن و فکر من مدام در موضوعات بیرون از خودم درگیر است. به عنوان مثال، گسترش چشمگیر فعالیتهای جماعت اسماعیلی که شامل موجی از افکار و ابتکارات جدید در سراسر جهان اسلام است و شخصا به صورت فعال و از نزدیک در انجام آنها سهم داشتهام. من به صورت مداوم مطالعه میکنم که شامل حوزههای مختلف است و مایلم از پیشرفتهای علمی آگاه باشم.))
این کتاب چهار فصل دارد که در فصل آخر پیشنهادها و چشم انداز آینده نیز به تفصیل به بحث گرفته شده است و کتاب با این جملات به پایان می‌رسد.
((تحلیل نهایی زندهگی به من درسی آموخته است ماندگار و دایمی. سوژه باید همیشه در ابژه حل شود. در محبت روزمرهی ما به یکدیگر و در فعالیتهای فکری و جسمانی، پی خواهیم برد که هرگونه خشنودی پایدار که میتوانیم به دست آوریم، حاصل گذشتن از خودی و تلفیق سوژه و ابژه در چارچوب یک همآهنگی جسمی، فکری و روحی است. در بلندترین سطح آگاهی، انسانهایی که به موجود برتر اعتقاد دارند، با دعا و تفکر ژرف در برابر شکوه آن نور ابدی که در پرتوش هرنوع شعور و آگاهی ناپایدار زمینی کاملا محو میشود، از قید همه محدودیتها و موانع نفسانی و جسمانی آزاد و به اصل جاودانگی میرسند.))