به مناسبت روز جهانی محصلان؛ در غربت دانشگاه‌ها و غوغای مدارس دینی – جهادی

دسته: تحلیل
نویسنده: عبدالشهید ثاقب
1403/08/27
12:26 ب.ظ
بازدید: 20

پایگاه خبری تحلیلی روایت : امروز (27 عقرب/آبان)، روز جهانی محصلان است. این روز به این نام در سال 1941 میلادی از سوی کمیته بین‌المللی محصلان در شهر لندن نام‌گذاری شد. هدف از این نام‌گذاری، ارج قایل شدن به مقام والای اجتماعی، فرهنگی و علمی محصلان در جوامع بشری می‌باشد. در چنین روزی می‌خواهم اشاره‌ای بکنم به وضعیتِ اسف‌بارِ محصلان و دانشگاه‌ها در افغانستانِ زیرِ تسلطِ طالبان.

امروز (۲۷ عقرب/آبان)، روز جهانی محصلان است. این روز به این نام در سال ۱۹۴۱ میلادی از سوی کمیته بین‌المللی محصلان در شهر لندن نام‌گذاری شد.
هدف از این نام‌گذاری، ارج قایل شدن به مقام والای اجتماعی، فرهنگی و علمی محصلان در جوامع بشری می‌باشد.
در چنین روزی می‌خواهم اشاره‌ای بکنم به وضعیتِ اسف‌بارِ محصلان و دانشگاه‌ها در افغانستانِ زیرِ تسلطِ طالبان.
می‌خواهم سخنم را با نقلِ خاطره‌ای از دور اول حاکمیتِ طالبان آغاز کنم. من در دوره نخست حکومت طالبان، دانشجوی مدرسه دینی بودم و آخرین سال طلبگی‌ام را که مصادف بود با واپسین سال حکومت طالبان، در مدرسه «درونته» جلال‌آباد گذراندم. مدرسه بزرگ و پرامکاناتی بود. ملاهای مشهور دو کشور افغانستان و پاکستان را به‌عنوان مدرس و استاد در آنجا استخدام کرده بودند. خوابگاه و صنوف درسی مجهزی داشت و در یک کلام اینکه مسئولان محلی طالبان در ولایت ننگرهار به آن جِداً توجه می‌کردند. در کنار مدرسه دینی‌مان، دانشگاه جلال‌آباد واقع شده بود. برخلاف مدرسه جهادی، دانشگاه جلال‌آباد چندان وضعیت مناسبی نداشت. نه از خوابگاه‌های مجهز و امکانات غذایی خبری بود و نه از توجه و حتی نیم‌نگاه مسئولان اثری. به آن اندازه‌ که به اولی به عنوان یک نهاد نازپرورده می‌نگریستند، با دومی به عنوان یک نهاد زائد برخورد می‌کردند.
من در آن زمان می‌دیدم که چگونه دانشجویان آن دانشگاه در معرض توهین و تحقیر قرار می‌گرفتند و هیچ منزلت و جایگاهی در دستگاه طالبان نداشتند.
امروزه نیز در افغانستان زیرِ سلطه‌ی طالبان با محصلان و دانشگاه‌ها، همان برخوردی می‌شود که در دور اول حاکمیت این گروه صورت می‌گرفت.
طالبان از روزی که در ۱۵ اگوست سال ۲۰۲۱ مجددا به قدرت بازگشتند تا به امروز، بیش از هزاران مدرسه‌ی دینی با امکانات خوب تاسیس کرده‌اند، اما به دانشگاه‌ها نه تنها توجه نکرده‌اند، بلکه عمداً موجبات تضعیف این نهادهای تحصیلی را نیز فراهم کرده‌اند.
اگر نیک بنگریم ریشه‌ی این بی‌مهری و برخورد تحقیر‌آمیز با محصلان و دانش‌گاه‌ها نیز برمی‌گردد به باوری که در مدارس دینی-دیوبندی حاکم است. در مدارس دینی دیوبندی باور به این است که تنها علم نافع، علوم دینی است و سایر علوم نه‌تنها سودمند نیستند، بلکه اکثرا باعث ضلالت و گمراهی هم می‌شود. مولانا «محمداشرف تهانوی» یکی از بزرگان مدرسه دیوبند، درباره علوم مدرن می‌گوید: «امروزه مسلمانانِ تحصیل‌کرده‌ی مدرن که به زبان انگلیسی صحبت می‌کنند، خود را بسیار شایسته فرض می‌کنند؛ اما در واقعیت آنها به هیچ وجه قابلیت ندارند.» در جای دیگری می‌گوید: «در سفرها اینگونه افراد را بسیار می‌بینم. از تعامل با آنها دریافته‌ام که تنها عبارات و تعاریف را به کار می‌بندند اما درواقع چیزی از آن نمی‌دانند.» شبیه چنین چیزی را دوسال گذشته وزیر تحصیلات عالی طالبان هم گفته بود که رسانه‌ای شد. می‌گفت ‌آنهایی که در دانشگاه درس می‌خوانند، بی‌سواد هستند و تنها مدرسه‌ها یا همین مدارس دینی، باسواد تربیت می‌کنند‌. البته این نقل به مضمون است. چنین ذهنیتی را علمای دیوبند و طالبان از کجا به میراث می‌برند که فقط علوم دینی را علم نافع می‌خوانند و باقی علوم را زائد و حتی باعث ضلالت می‌دانند؟
چنین ذهنیتی را علمای دیوبند و طالبان از امام محمد غزالی به ارث برده‌اند. چندی پیش، رساله «یا ایها الولد» امام محمدغزالی را می‌خواندم که او این رساله را در پاسخ یکی از شاگردان خود نوشته است که پرسید‌ من چندین علم را خوانده‌ام و بهترین دوران زندگی و بهار عمرم را در راه یادگیری آنها سپری کرده‌ام. اما حالا لازم است که بفهمم کدام یک از این علوم، فردا در روز قیامت به دردم می‌خورد و در آخرت با من همنشین می‌شود و کدام یک از آن‌ها فایده‌ای ندارد، تا از آن‌ها دست بردارم؟» غزالی در پاسخ او، همین رساله را می‌نویسد و لب کلام در این رساله دو چیز است؛ یکی اینکه علومی مانند کلام، پزشکی، دیوان‌داری، اشعار، نجوم، نحو و صرف جزء علوم غیر‌نافع است و اشتغال با این‌ها باعث ضایع شدن عمر در راه بیهوده می‌شود. تنها علمی که نافع است، علم دین است. آن هم مشروط به اینکه توام با عمل باشد. البته اعتقاد به رهایی‌بخشی علم مجرد یعنی علم بدون عمل را پندار باطل فلاسفه می‌خواند. حرف دومی که در این رساله می‌زند این است که حتی افراط در تحصیل علوم دینی نیز «ضیاع وقت» است. باید اندکی آموخت اما عمل کرد. باز او در این خصوص به سخن برخی از بزرگان تصوف و عرفان استناد می‌کند؛ از جمله «حاتم اصم» که غزالی به استدلالش استناد می‌کند. وقتی غزالی حکایت‌های این بزرگان تصوف و عرفان را به پایان می‌برد، به رسم نتیجه‌گیری می‌نویسد: «فرزندم از این دو داستان دانستی که به افزایش علم‌ نیاز نداری.»‌ البته غزالی درباره علم نافع نه تنها در این کتاب بلکه در کتاب‌ها دیگرش هم سخن گفته است.
غزالی نخستین کسی بود که در تاریخ مسلمانان لقب «حجت‌الاسلام» را دریافت کرد. او تاثیری بزرگی بر جامعه‌ی اسلامی به ویژه دیوبندی‌ها گذاشته است. دیوبندی‌ها – حتا در خود دارالعلوم دیوبند که ازهر دوم لقب گرفته است- تحت تاثیر افکار غزالی تا هنوز نتوانسته‌اند با معارف عصری آشتی بکنند.
خوب، شاید حذف معارف عصری در دارالعلوم خیلی ضرر و زیان به عامه نداشته باشد. اما مشکل وقتی حاد می‌شود که این ذهینت دیوبندی را شما به سیاست رسمی یک کشور در عرصه‌ی معارف و فرهنگ تبدیل کنید. متاسفانه طالبان، این ذهنیت دیوبندی را به سیاست رسمی افغانستان در حوزه‌ی معارف مبدل کرده‌اند و به جای توجه به دانشگاه‌ها و محصلان، روی مدارس دینی جهادی سرمایه‌گذاری می‌کنند.
این در حالی است که این مدارس در دنیای امروزی نمی‌تواند پاسخ‌گوی نیازهای یک ملت باشد. ناتوانی این مدارس در برآورده‌ساختن نیازهای یک ملت، سخنی است که از اورنگ زیب، پادشاه مقتدر مغولان هند تا به برخی از بزرگان اصلاح‌طلب دیوبند مورد تاکید قرار گرفته است.
اورنگ‌زیب، پادشاه امپراتوری مغولی هندوستان که نام او را همه ما شنیدیم. یکی از شاهان مقتدر هندوستان که خیلی هم مذهبی بود. دانش‌آموخته مدرسه دینی بود و نزد کسی هم به نام ملاصالح درس خوانده بود. وقتی اورنگ‌زیب به سلطنت دست می‌یابد ملاصالح به دربار می‌آید تا صله و کمک دریافت ‌کند. شاگردش به سلطنت رسیده و توقع هم داشت که به دلیل همان رابطه پیشین استاد- شاگردی، با استاد خود همکاری کند. اما امپراتور به جای اعطای کمک از ملاصالح گلایه می‌کند و او را متهم می‌کند که برایش چندان آموزش باکیفیتی نداده و آنچه به او آموخته، همه‌اش بیهوده بوده و هیچ کاربردی در زندگی‌اش نداشته است. امپراتور پس از ملامت کردن‌های بسیار خطاب به ملاصالح می‌گوید «برو به‌ روستایی که از آنجا آمده‌ای. برای بازنشستگی برو و نگذار هیچ کسی هم بفهمد که کیستی و حاصل کار تو چیست.»
این گفت‌وگو را یک جهانگرد فرانسوی در کتاب «سفرهایی در امپراتوری مغول» ثبت کرده است. ناتوانی این مدارس در پاسخگویی به نیازهای جهان معاصر نکته‌ای است که از اورنگ‌زیب پادشاه یا امپراتور مغول تا «علامه شبلی نعمانی» اسلام‌شناس معروف شبه قاره هند روی آن دست گذاشته‌اند. علامه نعمانی، محقق و اسلام‌شناس معروف شبه‌قاره هند این مدارس را ناکارآمد خوانده و خواهان نسخه آموزشی جهانشهرگرا و پاسخگو به نیازمندی‌های عصر بود، حتی در داخل مدارس دیوبند هم در شبه قاره هند منتقدان این نحوه آموزش کم نیستند. یکی از آنها محمد اسلم قاسمی از نوادگان مولانا محمدقاسم نانوتوی از بنیانگذاران مدرسه دیوبند است. قاسمی معتقد است که پروژه معرفت در مدرسه اسیر خطای تاریخی تاسف‌آور تفکیک به دو بخش دنیوی و مذهبی شده است. سلیمان حسینی‌ندوی از علمای برجسته دارالعلوم ندوه‌العلما هم انتقاداتی به این مدارس دارد و آن را ناکارآمد می‌خواند.
متاسفانه با این‌که همه‌ی دنیا در حال حاضر به اهمیت دانشگاه‌ها معترف‌اند و به محصلان به عنوان سرمایه اجتماعی نگاه می‌کنند، اما طالبان به هر دو نگاه خصمانه دارند.