خوانش حقوقی_مقایسوی از جنبش مشروطیت ایران و افغانستان (قسمت ششم)

دسته: تحلیل
نویسنده: عبدالسمیع رحمانی
1402/08/28
9:56 ق.ظ
بازدید: 16

پایگاه خبری تحلیلی روایت : سید جمال الدین بنیانگذار نوعی خاص از جنب‌ های اسلامی معاصر است و جایگاه ممتاز و بدیلی در این موضوع دارد. برخی از موضوعات وی نظیر مغرب شناسی و تعامل مثبت با تمدن غرب و بررسی واکنش درست در قبال با تمدن مستحدث و چالش سنت و تجدد همچنان دغدغه اصلی امروزین ماست. او به خوبی می تواندنماینده فکری بخش بزرگی از متفکران مسلمان و جریان روشنفکری باشد که هم واقعیت های جهان اسلام را از نزدیک بررسی کرده است و هم از تمدن غرب شناخت نظری و عملی خوبی دارد(چکیده مقاله برزگر در همایش بین المللی سید جمال الدین، 1387: 17). سید جمال الدین افغانی تحولات دنیایی نوین را در پیوند با دنیایی اسلام مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد.

تاثیر افکار و اندیشه های سید جمال الدین روی مشروطه خواهان ایران و افغانستان:

سید جمال‌الدین اسدآبادی مشهور به الافغانی، متولد سال (۱۲۱۷ش)، در شهرستان اسعدآباد استان یا ولایت کنر افغانستان است که ابراهیم صفایی در مقدمه کتاب دو جلدی «رهبران مشروطه ایران دوره اول» پنج دلیل بر افغانی بودن سید آورده است(صفایی، ۱۳۶۳: ۱۱-۱۲). اینکه او متعلق به ایران فرهنگی بوده هیچ شکی نیست و هدف ما بررسی افکار و اندیشه های اوست نه مساله ایرانی یا افغانی بودن او. سید اندیشمند سیاسی، مبلغ فکری اتحاد اسلامی، نظریه‌پرداز، متفکر مدرن و فعال اجتماعی بود. او یک شخصیت کاریزما و منحصر به فرد بود و قطعا نهضت احیاگری در افغانستان و ایران و اصلاح دینی، با شخصیت او آغاز شد و ابراهیم صفایی در کتاب رهبران مشروطه سید در راس رجال مشروطه‌خواهان ایران آورده است(صفایی، ۱۳۶۳: ۳-۵). منظور سید از نهضت در آن دوران بیشتر ایجاد احساس هویت فرهنگی و بیداری اجتماعی بود که مسلمانان آن را در قرن سیزدهم از دست داده بودند. این مصلح اجتماعی دست به مسافرت های زیادی در جهان اسلام زد و آنان را به مسولیت اصلی شان آگاه نمود. در هر یک از این کشور ها در آن زمان به ویژه استبداد موج می‌زد(چکیده مقاله ثقفی در همایش بین المللی سید جمال الدین). شخصیت و رفتار سیاسی سید جمال الدین اسدآبادی رمزگونه و بررسی اندیشه های او بدون شخصیت شناسی وی ناممکن است(طبیبی، ۱۳۵۵: ۲۴۱). رفتارهای ظاهری و لباس و عمامه وی متناسب با عرف، فرهنگ و جغرافیایی که در آن می زیسته، دگرگون شده است. در باب رفتار های سیاسی وی نیز این تردید ها موج می زند. سفرهای مستمر به همه کشور های اسلامی یا اغلب آنها و بسیاری از کشور های اروپایی؛ تحصیل علوم حوزوی و علوم جدید غربی و استفاده از رسانه جدید و روزنامه نگاری برای تبلیغ اسلام (عروه الوثقی) که در عصر خود بدیع و ابتکاری است و عدم ازدواج وی در طول عمر خود گوشه هایی از این اقدامات است. در دوران ناصرالدین شاه به دلیل شرایط حاکم بر جامعه و کشور، از سوی روشنفکران و اصلاح طلبان توجه ویژه ای به مطبوعات به عنوان ابزاری جدید در ایجاد آگاهی و بیداری مردم و تغییر در ماسبات قدرت شد. در این میان شخصیت سید جمال الدین بسیار مهم است. او با بهره گیری از مطبوعات و انتشار روزنامه عروه الوثقی در پاریس، ضیاء الخافقین[۱] در لندن، معلم شفیق در هند و همکاری وی با ملکم خان در روزنامه قانون، تلاشی وبد که از سو یاین متفکر شرقی در راستایی آشنایی ملل اسلام با ارزش های چون دموکراسی، قانون، شورا وروی آوردن به دانش مدرن صورت گرفته است (مقصودی، همان: ۷۶). هرچند این مفاهیم بعدا به نهضت مشروطه خواهی انجامید. مساله اصلی اندیشه سیاسی وی انحطاط مسلیمن و عقب افتادگی کشور های اسلامی است. در فرایند طرح این مساله، مشکل شناسی، علل شناسی و راه حل شناسی خاص خود را پرورش می‌دهد(حیدرآبادی، ۱۳۸۸: ۶۵).

همچنین بخوانید: ایران از بازداشت هفت عضو داعش در کرمان خبر داد

سید جمال الدین بنیانگذار نوعی خاص از جنب‌ های اسلامی معاصر است و جایگاه ممتاز و بدیلی در این موضوع دارد. برخی از موضوعات وی نظیر مغرب شناسی و تعامل مثبت با تمدن غرب و بررسی واکنش درست در قبال با تمدن مستحدث و چالش سنت و تجدد همچنان دغدغه اصلی امروزین ماست. او به خوبی می تواندنماینده فکری بخش بزرگی از متفکران مسلمان و جریان روشنفکری باشد که هم واقعیت های جهان اسلام را از نزدیک بررسی کرده است و هم از تمدن غرب شناخت نظری و عملی خوبی دارد(چکیده مقاله برزگر در همایش بین المللی سید جمال الدین، ۱۳۸۷: ۱۷). سید جمال الدین افغانی تحولات دنیایی نوین را در پیوند با دنیایی اسلام مورد تجزیه و تحلیل قرار می‌دهد. دیدگاه های سید جمال الدین موجب تحولاتی در دنیای اسلام شد که از جمله‌ی آنها می‌توان به نطفه بستن نهضت مشروطه ایران و افغانستان نام برد(مقاله ماکان در همایش بین المللی سید جمال الدین، ۱۳۸۷: ۲۰). به خصوص میرزا ملکم خان که خود قانون‌خواه برتر بود باسید جمال الدین ارتباط مستحکمی داشتند و از یک دیگری در برابر استبداد شاهی پشتیبانی م‌نمودند. هر دو معتقد بودند که علمای اسلام در مبارزه با استبداد و اساسا هر گونه تغییر و تحول در ساختار سیاسی حکومت را منوط به شرکت و حضور قدرتمندانه علما و رهبری آنان می‌دانستند و دقیقا همین دیدگاه و اندیشه بالای رهبران نهضت مشروطه خواه ایران به ویژه افغانستان تاثیر ژرف گذاشته است. نکاه مشترک سید جمال الدین و میرزا ملکم خان به کانون های قدرت در مجتمع اسلامی یعنی نهاد دین و روش های مبارزه با استبداد ذیل رهبری نخبگان دینی حکایت از تعالیم و تبادل نظر آن دو تن و به ویژه تاثیر سید جمال الدین بر میرزا ملکم خان دارد(مقاله سرشت در همایش بین المللی سید جمال الدین، ۱۳۸۷: ۲۳-۲۴). فراتر از این در میان روشنفکران مشروطه ایران سید اشرف الدین گیلانی یکی از کسانی است که تشابهات متعددی در وجوه اندیشه و تفکر او با جهان فکری سید جمال الدین دیده می شود: استعمار ستیزی، استبداد ستیزی، روشنگری، توجه به تعلیم و تربیت، پیشرفت و توسعه صنعتی، حقوق مدنی، قانون خواهی، آزادی طلبی و… از مولفه های مشترک جهان فکری این دو روشنفکر است. از این چشم انداز سید اشرف در میان روشنفکران مشروطه ایران چهره ای منحصر به فرد است. چنانکه وی حتا با رویکری دینی از مفاهیمی چون حجاب و وطن یاد می کند که ئمغایر با عرف جریان غالب روشنفکران اثبات گرایی مشروطه است و چنانکه از آثار سید جمال الدین مشهود است، وی نیز با رویکری مذهبی می کوشد باب تجدد طلبی را باز کند و سنخیتی میان سنت و مدرنیته فراهم آورد که نه به نفی مظاهر ایدئولوژیک سنت بیانجامد و نه رویکرد سلبی به مظاهر مدرنیته باشد(مقاله پویان در همایش بین المللی سید جمال الدین، ۱۳۸۷: ۲۷-۲۸). بنابراین، سید جمال الدین نخستین فردی است که در کسوت روحانیت به صحنه سیاست و مبارزه با استعمار و استبداد بطور جدی گام نهاده است. اگر بخواهیم در یکصد و پنجاه سال گذشته، روشنفکری دین‌مدار را بیابیم که ذهن و زبان او مبدا عمیق تحولات سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و دینی در جهان اسلام – ایران و افغانستان گردیده باشد، به ویژه نهضت مشروطیت ایران و افغانستان از او منشا و مبدا گرفته باشد، او کسی جز سید جمال الدین نخواهد بود(اصری، ۱۳۷۱: ۲). اندیشه های او تاثیر به سزایی روی رجال مشروطه خواهی هر دو کشور گذاشته است.

همچنین بخوانید: نشست سه‌جانبه‌ی منطقه‌یی‌با محوریت حمل و نقل

۲- در جست‌وجوی علیه مشروطه‌گرایی مارتین لاگلین

مارتین لاگلین دانشمند نام‌آشنا متولد (۱۹۵۴م) استاد حقوق عمومی در مدرسه اقتصاد و علوم سیاسی دانشگاه لندن است و او کتاب های مهمی چون مبانی حقوق عمومی را نوشته که در ایران ترجمه شده و یکی از منابع درسی در مقاطع ارشد و دکتری حقوق عمومی در دانشگاه‌های افغانستان و ایران تدریس می‌گردد و اصولی مشروطیت را نیز در آن کتاب به بحث گرفته است. از او یک مقاله در رابطه به نظریه مشروطه به مناسبت بیست و پنجمین سالگرد انتشار مجله مطالعات حقوقی آکسفورد منشتر شده است و توسط دانشجویان مقطع دکتری حقوق عمومی دانشگاه شهید بهشتی در سال ۱۳۸۵ ترجمه شده است و در آن مقاله نکات مهمی در باب مشروطه گفته است. ولی اخیرا کتابی تحت عنوان (علیه مشروطه‌گرایی[۲]) در سال ۲۰۲۲ منشتر نموده و تا فعلا ترجمه نشده است. لاگلین در این به بدرک و فهم رایج اما خیلی سطحی از مشروطه گرایی به نقد گرفته و این رهیافت از مشروطه را به چالش می‌کشد. لاگلین اتکای بیش از حد به متون قوانین اساسی برای تغییر واقعیت اجتماعی را نقد می کند و معتقد است قوانین اساسی انعطاف ناپذیر و مدون دچار کاستی ها و خطراتی هستند که باید از آن احتراز کرد. به نظر لاگلین از منظر تاریخی، مقصود اصلی از مشروطه گرایی حفاظت از حقوق بشر و تحکیم دموکراسی بوده است. آنگاه لاگلین ایده اصلی کتاب خود را با طرح این پرسش مطرح می کند که آیا قوانین اساسی مکتوب و مدون تنها راه یا بهترین راه دستیابی به این مقصود هستند؟ در پاسخ او معتقد است ضرورتا چنین نیست بلکه تمرکز بر “حکومت قانون”، “رویه های عرفی” و “فرهنگ سیاسی”، به همان اندازه تدوین قانون اساسی و حتی بیشتر از آن می توانند در ارتقای حقوق بشر و حکمرانی دموکراتیک موثر باشند. منظور از حکومت قانون تاکید بر اجرای منصفانه و سازگار قوانین و اصول حقوقی و پاسخگویی افراد و به ویژه حکومت در مقابل قانون است. لاگلین همچنین بر جایگاه مهم رویه ها و سنت هایی که ریشه های محکمی در دل جامعه دارند و مبنای قابل اتکایی برای نظم مطلوب هستند تاکید می کند. او فرهنگ سیاسی به معنای مجموعه ای از باورها، ارزش ها و رفتارهای سیاسی را نیز عامل بسیاری مهمی در شکل گیری و تداوم یک نظام حکمرانی مطلوب می داند. مطالعه کتاب اخیر لاگلین به درک بهتر از مفهوم مشروطه گرایی و جایگاه قوانین اساسی مکتوب و مدون کمک می کند. در واقع قوانین اساسی وقتی به مشتی لفاظی های بی حاصل یا ظاهرسازی های ریاکارانه بدل میشود می تواند به دشمن اصلی غایت نهایی “جنبش مشروطه گرایی” یعنی حفظ کرامت انسان از طریق تضمین حقوق بنیادین به وسیله سازماندهی قوای حکومت به نحو خاص بدل شود. عناوین مهم این کتاب از این قرار است: مشروطه‎گرایی چیست؟ منشا مشروطه‌گرایی، مشروطه سنتی و مدرن، ایدئولوژی مشروطه، مشروطه خواهی از چه؟ راه به سمت مشروطه گرایی، عناصر دموکراسی مشروطه گرایی، عصر مشروطه گرایی، و غلبه بر مشروطه گرایی(Loughlin, 2022: 3-6). بنابراین مطالعه‌ی این کتاب برای دانشجویان و دانش‌پژوهان حقوق عمومی حایز اهمیت تلقی می‌گردد.

همچنین بخوانید: ماین؛ عامل کشته و زخمی‌شدن 57 هزار غیرنظامی در افغانستان

[۱] . این جریده یا نشریه با اسم فرعی عربی: جریده فی العلوم و السیاسه و الاخبار الصحیحه در سال ۱۸۹۲ میلادی در لندن توسط سید جمال الدین اسدآبادی الافغانی چاپ و منتشر می‌شد. ضیاء الخافقین به معنای روشنایی شرق و غرب یعنی اصیل بود. ر.ک: سیدهادی خسروشاهی انتشارات کلبه شرق.

[۲] . Against Constitutionalism.

نوشته های مرتبط :