ما و قهرمان

دسته: تحلیل
نویسنده: تحریریه روایت
1402/06/19
11:02 ق.ظ
بازدید: 12

در گذر نزدیک به‌دو دهه‌ای پسین، هم‌چنان‌که بسیاری از هم‌سنگران و نزدیکان و نیز مدّعیان جای‌نشینیِ قهرمان‌ملی، آمر صاحب احمدشاه مسعود، غیر از پاره‌ی سخنان سیاسیِ موسمی و توصیفی و تجلیل‌آمیز و برخی کارهای شکلی، بر نهج و مسیر او گام نگذاشتند، و آرمان‌های او را فرو نهادند و یا نتوانستند چیزی مهم و چشم‌گیر در راستای شناساندن شخصیّت او به‌دست دهند، متاسفانه فرهنگیان یا قلم‌به‌دستان و کتاب‌خوانان ما هم‌چنان فراتر از برخی کارهای نمادین نرفتند، و نتوانستند کاری چشم‌گیر و بنیادین و درخور توجه انجام دهند که بتواند جنبه‌های پنهان و ناگفته‌ای شخصیّت و به‌سخن دیگر، سویه‌های غیرنظامی او را برای نسل امروز و آینده‌گان برجسته‌تر کند، و بر آفتاب بیفکند. البته، این سخنان گلایه‌آمیز و به‌نسبت انتقادی، هرگز چیزی از ارزش و اهمیت تلاش‌های کسانی هم‌چون صالح ریگستانی و یکی‌وچندی دیگر نمی‌کاهد؛ اما غیر از این‌‌ها، بیش‌ترین آن‌چه در این مدّت نبشته و گفته شده است، جز اظهار درد و ابراز حسرت و آه و ناله و شیون و زاری و افتاده‌گی نبوده است. من اعتراف می‌کنم که تا کنون همه‌ی کتاب‌هایی‌ را که در باب قهرمان‌ملی نگاشته شده است، نخوانده‌ام، اما از میان چندین کتابی‌که خوانده و ورق‌ زده‌ام، دو کتاب را -که همین لحظه‌ی نگارش این سطور به‌یاد می‌آورم-، از دیگران جالب‌تر و ارزش‌مندتر و خواندنی‌تر یافتم: یکی، «احمدشاه مسعود» به‌روایت صدیقه مسعود، و دیگری، «رها در باد» اثر ثریا بها. قلم روان و ذوق‌نواز و خوش‌آیند، و نیز محتوای آن‌ها چنان برای من جذاب بود که کتاب نخستین را در چند ساعت و آن دیگری را هم که به‌نسبت حجم بزرگی دارد، در مدت کمی خواندم. دلیل یا علت پسندیده‌گی این دو کتاب برای من این است که به‌لحاظ محتوا در مقایسه با پاره‌ای از کتاب‌ها و مقاله‌های دیگر که در باره‌ای احمدشاه مسعود نوشته‌ شده‌اند، متفاوت اند، و نگاه خشک سیاسی و نظامی محض ندارند، بلکه کوشیده‌اند بر گوشه‌های متفاوت شخصیّت او نیز نظر بیفکنند. البته، این را نیز می‌بایست گفت که “رها در باد” زنده‌گی‌نامه‌ای نویسنده است، اما هم‌‌چنان‌که می‌تواند از بخش‌های مهم و پوشیده‌ای تاریخ معاصر سرزمین ما پرده بردارد، به‌دلیل حضور پررنگ و یادِ پرشمار احمدشاه مسعود در چند فصل پسین آن، می‌تواند هم منبع مهم و قابل‌اعتمادی برای شناخت بیش‌تر مسعود، و پژوهش در باب او باشد. ثریا بها چنان‌که خود می‌آورد، پیش از آن‌که با مسعود از نزدیک ببیند و شخصیت و اخلاق و باورهای او را به‌درستی دریابد، و نیز برحسب گرایش‌های چپ و نیز وضعیت زنده‌گیِ که داشت، او را شخصی به‌شدّت مذهبی و تُندرو و افراطی و زن‌ستیز می‌دیده‌است، همانند بسیاری از روحانیان و رهبران جهادی افغانستان؛ اما آن‌گاه که پیش‌آمدهای تلخ و ناگزیری‌های روزگار پای او را به‌قلم‌رو تحت نفوذ و حاکمیت مسعود می‌کشاند و بدان‌جا پناهنده می‌کند، در همان نخستین دیدار‌‌ها تفاوت‌های ژرف و شگرفی را در چهره و شخصیّت و فکر احمدشاه مسعود با سایر چهره‌های مذهبی-جهادی افغانستان در می‌یابد که موجب شگفتی او می‌شود؛ آن‌چنان‌که آرام‌آرام سخت شیفته‌ و دوست‌دار وی می‌شود، و حتّا واپسین فصل کتاب خویش را نیز زیر نام “سروها ایستاده می‌میرند”، به‌گونه‌ای بدو اختصاص داده است. او از احمدشاه مسعود، چهره‌ای استثنایی و به‌غایت نادر و نایاب و آزاده نقش می‌کند که ظهور و بروز چنان شخصیّتی در جامعه‌ای عقب‌مانده‌ای هم‌چون افغانستان که همه‌گان برحسب جای‌گاه و قدرت خویش‌تن در دام باور‌های تنگ‌وتُنُک قبلیوی و نگاه‌های کوتاه قومی افتاده‌اند، حیرت‌انگیز است؛ به‌سان روئیدن گلی در کویر و جوشیدن قطراتی آب بر راه تشنه‌کامانی در بیابان. بها، از پاکی مسعود از آلوده‌گی‌های معمول عرصه‌ی سیاست و قدرت می‌گوید، و هم‌چنان در باب دل وطن‌دوستی و نگاه وسیع و نظر فراقومی و زبانی و مذهبی و گروهی او داد سخن می‌دهد، و نیز از برخورد انسان‌دوستانه و مداراگرانه‌ای او با مخالفان و دگراندیشان می‌آورد. از سوی دیگر، اهمیت کتاب “احمدشاه مسعود؛ به‌روایت صدیقه مسعود” از آن‌روست که حکایت مسعود را از درونِ خانه و از زبان نزدیک‌ترین شخص به‌او باز می‌گوید، و در باب مسائلی دیدگاه او را به‌دست می‌دهد که تا کنون و بیش‌تر از دو دهه پس از مرگ، افغانستان هم‌چنان با آن‌ها به‌منزله‌ی معضل‌ها و چالش‌های جدی گلاویز است: زنان و حق تحصیل آنان. برای دریافت گشوده‌گی و آزاداندیشی مسعود نسبت به‌زنان و حق آموزش و کار آن‌ها اشاره به‌‌داستانی در این کتاب کافی‌است که یکی از فرماندهان جهادی-ظاهراَ از آشنایان مسعود- می‌خواسته است دختر جوان خویش را به‌هم‌سری کسی به‌زور و اجبار و بی‌رضایت او بدهد؛ اما از آن‌جا که آن دختر در آن روزگار بیش‌وکم آشناییِ با نوشتن و قلم و کاغذ داشته است، نامه‌ای به‌گونه‌ای پنهانی به‌احمدشاه مسعود می‌نویسد، و از او می‌خواهد تا نگذارد پدرش دست به‌چنین کاری بزند. گذشته از جزئیات آن، هنگامی‌که مسعود از این ماجرا آگاه می‌شود، پادرمیانی می‌کند و به‌داد آن دخترِ جوان می‌رسد. آن‌گاه مسعود این قصه را در خانه با هم‌سر خویش در میان می‌نهد و با شادیِ آمیخته با حسرت و افسوس برای سایر دختران و زنان درس‌نخوانده‌ی افغانستان می‌گوید: اگر همین دخترِ جوان بی‌سواد بود، اکنون زنده‌گی‌اش تباه شده بود. این کتاب به‌نیکویی و روشنیِ خوش‌آیندی، سبک‌بالی و وارسته‌گی احمدشاه مسعود را از امور مادیِ ناپایدار و ارزش‌های اعتباریِ زود‌گذر پیش چشمان خواننده‌گان می‌نهد. افزون‌ بر آن، سیمای احمدشاه مسعود در این کتاب برای آن‌هایی‌که دغدغه‌ و درد زیستِ اخلاق‌محور توام با دین‌داری و حضور در اجتماع و سیاست را دارند، سخت غبطه‌انگیز و بلکه حسرت‌آور است. در دل آدمی به‌کرّات این آرزوی محال می‌جوشد که ای کاش، چنین می‌بود، و کاش چنین بتواند بود. از خواندنِ رفتار بسیار دوستانه و صمیمی و شفقت‌آمیز او با زیردستان و ضعیفان، و هم از برخورد پُر از لطف و بخشش و مهربانی او با اسیران و مخالفان و حتا دشمنان، هم‌‌زمان با این‌که که لذّت می‌برد، ناخودآگاه به‌یادِ کاستی‌ها و نارسایی‌های اخلاقی خویش‌تن نیز می‌افتد. بنابر این، در کنار این‌که می‌توان اخلاق و شخصیّت او را شناخت، بهره‌های اخلاقی برای خویش‌تن نیز می‌توان بُرد. هم‌چنین، کتاب دیگری که نکته‌ی مهمی می‌آورد، “دور و نزدیک آمرصاحب” از فهیم دشتی است. دشتی در آن پهلوی دیگری از دین‌داری قهرمان‌ملی را نشان می‌دهد؛ یعنی به‌شمّه‌ای از انس و دل‌بسته‌گی آمرصاحب به‌میراث عرفانی اسلامی اشاره می‌کند، و به‌گونه‌ای سرسری از آشنایی او با شیخ فرید‌الدین عطّار و اثر مشهور او، منطق‌الطیر می‌گوید، و همین‌سان، هم‌نشینی او با حافظ را با آوردن توضیحی بسیار اجمالی او از یکی از ابیات حافظ. از آن می‌توان دریافت که احمدشاه مسعود حافظ را عارفی بزرگ می‌دانسته، و همانند بسیاری دیگر، نامتعارف و به‌ظاهر خلاف شرع او را هم‌چنان تاویل عرفانی می‌کرده‌است. اخیراَ، عبدالحی خراسانی نیز به‌مناسبت بیست‌ودومین سال‌روز شهادت او، یادداشتی زیر عنوان “آمرصاحب کی بود، و کی نبود؟”، نکته‌های مهمِ ایجابی و سلبیِ چند را با ابراز انگرانی از امکانِ تحریف جهان‌بینی و فکر او، به‌گونه‌ی کلی و گذرا آورده است. به‌گونه‌ای نمونه، خراسانی نگاشته است:
۱. “مسعود نماد اعتدال مکتب خردگرای فقه حنفی و کلام ماتریدی سمرقندی بود”.
۲. “مسعود در عمل و رفتار یک عارف بود. تواضع، حلم، فروتنی، بردباری و مدارا را مدیون عرفان بود”؛ “معنویت مسعود ثمره‌ التزام او به‌عرفان عملی و نظری خراسانی بود.
نکته‌های دیگری که عبدالحی خراسانی آورده‌است، کم‌وبیش پیشینه دارند، و سخنانی بدیع و جدید نیستند، لیک این سخنان در آن میان کم‌تر گفته و نوشته شده‌است، و از این‌رو، هرچند گفتن و نوشتن آن لازم است و بااهمیت، اما هرگز کافی نیست. سخنانی از این دست، می‌توانند موضوع مقاله‌ی بلند و حتا کتابی ارزش‌مند و منبع بشوند. بنابراین، می‌بایست از این شکل کلی و صورت ادّعایی آن بیرون برآیند. هرچند تا کنون همه‌گان به‌پیش آن قهرمان و آینده‌گان خجلت‌زده‌ایم، اما اکنون که بیش‌تر از دو دهه از شهادت او می‌گذرد، دانستن این‌که او چه‌گونه و توسط چه‌کسانی به‌شهادت رسید، هرچند می‌توان میل کنج‌وکاوی ما را فروبنشاند، اما دردی را دوا نمی‌کند و گرهی را نیز نمی‌گشاید. برپایه‌ای این، بر اهالی فرهنگ و قلم ماست که او را از میان انبوهی از نوارهای صوتی و نیز قصه‌های شفاهی و یادداشت‌ها و نوشته‌های پراکنده بیرون بیاورند، و به‌تحلیل کارکرد‌ها و تبیین اندیشه‌ها و روشن‌کردن سویه‌های متفاوت شخصیّت او بپردازند. اهمیت این امر، فقط به‌لحاظ تاریخی و هویتی و فرهنگی نیست، بلکه می‌تواند از نظر سیاسی، یعنی به‌چالش‌کشیدن گفتمان دینی و سیاسی مسلط بر افغانستان هم‌چنان کارگر بیفتد‌. از دیگر سوی، برای آن‌که حیات هویت جمعی خویش را از تهدید این سیل ویران‌گر بر کنار و در امان بداریم، گریز و گزیری نداریم جز این‌که راه و روایت احمدشاه مسعود را بشناسیم و آن‌را برای آینده‌گان زنده کنیم و درست و پیش چشمان آن‌ها بنهیم…

همچنین بخوانید: نقشِ ایران در تحولِ فرهنگی افغانستان

نوشته های مرتبط :