پدر ادبیات عرفانی فارسی؛ سنایی غزنوی و شیخ عطّار نیشابوری «بخش ۱۱»

دسته: تحلیل
نویسنده: عدیل غزنوی
1403/10/08
11:10 ق.ظ
بازدید: 6

پایگاه خبری تحلیلی روایت : شیخ فرید‌ الدّین محمّد عطاّر نیشابوری (۶۲۷ ــ ۵۵۳ ق) سرنوشتی معنوی چون سنایی دارد و با حادثه‌ای چون دیوانۀ لای‌خوار به سوی عرفان و تصوّف گرایش می‌یابد و تحت تأثیر او از زبان دیوانگان به بیان حقایق می‌پردازد و راه قلندری را ادامه می‌دهد. عطّار نیز پیرو مکتب عشق و جمال است و بی‌شک عطّار منطق‌الطیر و مثنوی‌های دیگر خود را به تقلید از حدیقه نوشته و بلکه می‌توان مثنوی‌های او را شرحی به حدیقه به شمار آورد. اسرار نامه نیز شرحی بر سیر‌العباد به نظر می‌رسد.

شیخ فرید‌ الدّین محمّد عطاّر نیشابوری (۶۲۷ ــ ۵۵۳ ق) سرنوشتی معنوی چون سنایی دارد و با حادثه‌ای چون دیوانۀ لای‌خوار به سوی عرفان و تصوّف گرایش می‌یابد و تحت تأثیر او از زبان دیوانگان به بیان حقایق می‌پردازد و راه قلندری را ادامه می‌دهد. عطّار نیز پیرو مکتب عشق و جمال است و بی‌شک عطّار منطق‌الطیر و مثنوی‌های دیگر خود را به تقلید از حدیقه نوشته و بلکه می‌توان مثنوی‌های او را شرحی به حدیقه به شمار آورد. اسرار نامه نیز شرحی بر سیر‌العباد به نظر می‌رسد.
روح و اندیشۀ ملامتی در هر دو مشترک است: «در بعضی از غزل‌های عطّار، اصرار بر متّهم کردن خویش که می‌توانست عقیدۀ خلق را نسبت به او مشکوک نماید، نمایان است‌. این غزل‌ها که بیانی روشن دارد، اگر چه می‌تواند از نظر عوام خلق می‌تواند انگیزۀ نکوهش و ملامت و در نتیجه تحقق رسوایی و بد‌نامی شاعر باشد و زمینۀ روی گردانی از خلق به حقّ را فراهم کند. اگر چه متهم کردنِ خود به بدترین صفات را سنایی ابتدا در بعضی از غزل‌های خود آغاز کرد، این معنی در غزل‌های عطّار روشن‌تر و صریح‌تر و گسترده‌تر شد… عطّار مثل سنایی عقلی را نکوهش می‌کند که در مقابل دین خاضع نباشد و مدّعی حل مسائل ما بعدالطبیعه باشد.»[۱]
محقّقان اعتراف کرده‌اند که حکایت‌ها و تمثیل‌هایی که بخشی از ادبیات عامیانه و شفاهی فارسی بود با شعر سنایی و مثنوی‌های عرفانی او به حوزۀ عرفان وارد شد و ادبیات عرفانی شکل گرفت و عطّار به پیروی از سنایی این راه ادامه داد و برای آموزش و تعلیم اصول تصوّف و اخلاق برای عموم به کار گرفته شد. به این ترتیب تجربه‌ها و شهود عرفانی به طوری بیان شد که شوق و ذوق عمومی را بیدار نماید و به نوعی تعلیم و تربیت جدیدی را پایه‌گذاری کردند. امّا هرگز چنان نبود که تفاوتی بین سنایی و عطّار باشد، چنانکه گفته‌اند: «‌سنایی آنها[ حکایت‌ها و تمثیل‌های ادبیات شفاهی] را از طریق شعر و زبانی که مخاطب آن اهل فضل و درباریان بودند، به میان دربار و اهل فضل برد، عطّار به صورتی وسیعتر آنها را از مردم گرفت تا پس از حمل معانی عرفانی و اخلاقی دوباره آنها را مردم بازگرداند. در حدیقة سنایی بیشتر چهرۀ شاعری حکیم متمایل به زهد را می‌بینیم که در عین توجه به زهد و تصوف وقت. عالمانه خویش را نیز حفظ می‌کند و شرح و بیان حقایق تصوّف مانع پرهیز او از اظهار علم و حکمت در مقام یک شاعر حکیم و متوغل در علوم زمانه نمی‌گردد. در حالیکه در عطّار شور و وجد غلبه دارد… به طور کلی اگر وجد و حال سنایی در پس شعر‌های حکمت نمون و چهرۀ حکیم نمای وی پنهان می‌ماند، این علم و دانش عطّار است که در پس شور و حال صوفیانۀ وی محو می‌شود.»[۲]
البته نمی‌توان انکار کرد که این حکایات از زبان عطّار لذت‌بخش و از زبان مولوی لذت‌ بخش‌تر از عطار است. و درست گفته‌اند که اسرار نامه شباهت بیشتری به حدیقه و مثنوی دارد، اما تفاوت‌های جزئی فاصله‌ای بین آنها قرار نمی‌دهد و بی‌شک در کلّیات هر سه در یک راه گام برداشته‌اند‌.
یکی از آثار عطّار «الهی نامه» است از نام الهی نامۀ(حدیقه) سنایی گرفته و بلکه در این کتاب به سبک و شیوۀ سنایی هم اقتدا کرده و در بیست و دو مقاله و یک مؤخره شرحی بر الهی نامۀ سنایی نوشته است، با این تفاوت که گفته‌های سنایی را در حوزۀ عرفان نظری و حکمت عارفانه است به زبان حکایات نقل کرده و جوهرۀ معانی آن را در قالب ماجرا‌های شیرین و جالب ریخته که آموزنده‌تر باشد. مانند سنایی با توحید و در نعت پیامبر و مناقب خلفای چهارگانه آغاز نموده و سپس در قالب یک داستان خواندنی به نقل حکایات متعدد می‌پردازد. بیش از هر چیز درون مایۀ مشترک عرفانی و درد و طلب و شوقی که در هر دو اثر وجود دارد چشم‌گیر است. دیگر آثار عطّار نیز از این وجوه مشترک با آثار سنایی خالی نیست.

همچنین بخوانید: فراخوان نوروز

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع:
۱ـ فرید‌الدّین عطّار، تقی پور نامداریان، آشنایان ره عشق، ص ۳۰۳.
۲ـ دیدار با سیمرغ، تقی‌پور نامداریان، ص ۲۳۴.

نوشته های مرتبط :