پدر ادبیات عرفانی فارسی؛ بیانِ درجات در حدیقة الحقیقة «بخش ۱۹»

دسته: تحلیل
نویسنده: عدیل غزنوی
1403/12/02
12:45 ب.ظ
بازدید: 20

پایگاه خبری تحلیلی روایت : سنایی غزنوی دراین‌جا به درجات و مراتبِ عرفان یعنی پلّه پلّه تا ملاقات خدا ج می‌پردازد و مراتبی را که در ابتدا باید سپری نمود و مقدماتِ لازم جهتِ آغاز به سیر و سلوک عرفانی را خاطر نشان می‌سازد و نشان می دهد که توحید و خداشناسی چنانکه اهل ظاهر گمان کرده اند با ادعاهای بی‌پایه به جایی نمی‌رسد، بلکه باید به طور عملی نیز از نردبانِ معنویت بالا رفت. ابتدا توصیه می‌کند که از اندیشه‌های غیر ممکن و محال باید دست برداشت و واقع‌بین بود. اولین پایه را حلم و بردباری می‌داند، سپس، اهمیت حکمت و دانش و دوری از تنبلی و توجه به هدف از خلقت، مقاومت و صبر در برابر ناملایماتِ زندگی را مطرح می کنند و سپس به انسانی نمونه که این درجات را طی نموده یعنی پیامبر اسلام «ص» می‌پردازد:

سنایی غزنوی دراین‌جا به درجات و مراتبِ عرفان یعنی پلّه پلّه تا ملاقات خدا ج می‌پردازد و مراتبی را که در ابتدا باید سپری نمود و مقدماتِ لازم جهتِ آغاز به سیر و سلوک عرفانی را خاطر نشان می‌سازد و نشان می دهد که توحید و خداشناسی چنانکه اهل ظاهر گمان کرده اند با ادعاهای بی‌پایه به جایی نمی‌رسد، بلکه باید به طور عملی نیز از نردبانِ معنویت بالا رفت. ابتدا توصیه می‌کند که از اندیشه‌های غیر ممکن و محال باید دست برداشت و واقع‌بین بود. اولین پایه را حلم و بردباری می‌داند، سپس، اهمیت حکمت و دانش و دوری از تنبلی و توجه به هدف از خلقت، مقاومت و صبر در برابر ناملایماتِ زندگی را مطرح می کنند و سپس به انسانی نمونه که این درجات را طی نموده یعنی پیامبر اسلام «ص» می‌پردازد:

جانت را دُوزَخ آشِیانه مَکُن
خاطرت را محال خانه‌ مَکن‌
گِرد بیهُوده و مُحال مَگَرد
بَر دَرِ خانۀ خَیِـــــال مَگَرد
اَز خَیالِ مُحال، دَست بِدار
تا بِدان بارگَه، بیایی بار
اَندرین بَحرِ بیکَرانه، چو غُوک
دَست و پائی بِزَن، چه دانم بُوک!
کان سَرایِ بَقا، برای تو اَست
وین سَرای فَنا، نه جایِ تو است!
آن سَرایِ بَقا، تُراست مُعِدّ
یَوم بگذار و جان کَن از پیِ غَد
دَر جَهان، زِشت و نیکو و چَپ و راست
نا خَلَف زادگانِ آدم راست
پایه بسیار، سویِ بامِ بُلَـــــــند
تو به یَک پایه، چون‌ شَوی خُرسَند؟
پایۀ اَوّل، انــــــدرو حِلم است
کو به تَحقیق، خواجۀ عِلم اَست
جَمع کَردی، بَر اَوّلـــــــین پایه
خِرَد و جان و صُورَت و مایه
تو حَقیقت بَدان که دَر عالَم
اَز بَـــــــــرایِ نَــــــــتیجۀ آدم
نیست اَز بَهرِ آســـــمانِ اَزل
نَردبان پایه، بَه زِ عِلم و عَمَل
بَهرِ بالا و شِــــــیب، مَنزِل را
حِکمتِ جان، قَوی کُنَد دِل را
اَندرین راه، اگر چِه آن نَکُنی
دَست و پائی بِزَن زِیان نَکُنی
هَر کِه او تُخمِ کاهِلی کارَد
کاهِلی، کافَریـــــش، بار آرد
هَر کِه با جَهل و کاهلی پیوست
پایَش از جای رَفت و کار از دَست
بَتَر از کاهِلی، نَدانَم چــــــیز
کاهِلی کَرد رُستَـــمان را حِیز
اَز پِیِ کارَت آفریدَســـــتَند
جامِۀ خِلقَتَت بُرِیدَســـــتَند
تُوبه خَُلقان، چِرا شَوی قانِع
چون نَگَردی بِدان خُلَل طامِع؟
دو دو عالَم یَکی کُنَد صادِق
سه سه مَنزِل، یَکی کُنَد عاشِق
مِلک و مُلک: اَز کُجا بِدَست آری؟
چون مَهی شَست روُز، بَیکاری!
تاج و تَختِ مُلُوک، بی نَم مِیغ
دَستۀ گُرز دان و قَبضَۀ تِیــــغ
رُوز بِیکاری و شَب، آســــانی
نَرَسی بَر سَریرِ ساســـــانی
اَز پِی سِیــــم و طُعمِۀ گَردُون
پِیشِ مُشتی خَسِیسِ نا کَسِ دُون
کِسیۀ پُر مدَوز و پَرده مَدَر
کاسِه را بَر مَلیس و عِشوَه مَخَر
عِلم داری، بِه حِلم باش چُو کُوه
مَشو اَز نائِبات دَهـــــــــــر سُتُوه
عِلمِ بی حِلم، شَمعِ بی‌نُور است
هَر دو با هِم، چو شَهدِ زَنبور است
شَهدِ بی‌مُوم، رِمْزِ اَحرار است
مُومِ بی‌شَهد، بابَتِ ناراســـــت
بَر گُدَر، زین سَرایِ کَون و فساد
بِبُر اَز مَــــــــــبـدَأ و برو بِه مَعاد
کاندرین خاکِ تُودَۀ بِی‌آب،
آتشِ باد پَیکَر است، سَراب

شرح ابیات:
۱:
جانت را دُوزَخ آشِیانه مَکُن
خاطِرت را مُحال خانه مَکن
معنای بیت: روح و روانِ خود را خانۀ زشتی‌ها قرار نده و ضمیرِ خود را خانۀ امور غیر ممکن و بیهوده نکن. در عرفان و تصوف انسان خلاصۀ جهان است و آنچه از مراتب هستی که در بیرون وجود دارد، نمونه‌ای از آن در درون انسان نیز دیده می‌شود. بهشت و دوزخ هم ابتدا از جان و روح انسان سرچشمه می‌گیرد. در این بیت سنایی به پاک سازی درون اشاره می‌کند، چرا که عقیده دارد برای انسان سازی ابتدا باید درونِ فرد از زشتی‌ها و پلیدی‌ها پاک شود و افکار و اندیشه‌هایش به امور غیر ممکن و باطل مصروف نگردد.
در بارۀ این بیت نوشته اند: « دوزخ آشیانه، آشیانۀ دوزخ ( گویی سنایی معتقد است که دوزخ اعمال و افکار آدمی است که در نهادش نمود پیدا می کند) خاطر: درون چ، ضمیر. محال: نعت معمولی از احاله، تغییر یافته از وجه صواب، بیهوده، باطل، محال خانه: خانه دورغ و بیهوده و باطل.»[۱]
۲:
گِردِ بِیهُوده و مُحال مَگَرد
بَر دَرِ خانۀ خَیِــــــال مَگَرد
معنای بیت: به دنبال امور بیفایده و باطل و غیر ممکن نباش از وهم و پندار پیروی مکن. این بیت به واقع بینی اختصاص یافته و به انسان توصیه می‌کند که اگر امور باطل و غیر ممکن را از خاطرات و آرزوها و اهداف خود دور سازد نیروهایش به سوی اهداف واقعی جمع می شود و به موفقیت نزدیک می‌گردد و اگر اندیشه‌های غیر واقعی را کنار بگذارد فکر و روحش آزاد می‌گردد.

همچنین بخوانید: در روزهای نوروز به کجا برویم؟

روان‌شناسی و روان درمانی و شاخه های دیگرِ آن را به دنبال همین امر هستند و کوشش دارند براساس همین مطلب ذهن و روح انسان‌ها را از امورِ باطل آزاد سازند.
ــ تا بود که سالِکی بر تو‌ زند
از خیالات نُعاست بر کَنَد [۱]
ــ چون گُهر در بحر گوید: بحر کو؟
و آن خیالِ چون صدف، دیوار او [۲]
۳:
اَز خَیالِ مُحال دَست بِدار
تا بِـــــدان بارگَه، بیابی بار
معنای بیت: از توهم‌های باطل و غیر ممکن دست بردار، تا بتوانی به مقام قرب الهی راه‌یابی. یکی از شرایط لازم جهت ورود به درگاه الهی و تقّرب به خداوند را این مهم می‌داند که افکار و اندیشه‌های باطل و غیر ممکن از ذهن و روان انسان زدوده گردد.
۴:
اَندرین بَحرِ بیکَرانه، چو غُوک
دَست و پائی بِزَن، چه دانم بُوک!
معنای بیت: در این دریای بیکرانِ هستی مانند شناگری جستجوگر، شنا کن، چه می دانم، شاید به جایی برسی! این بیت دعوت به سیر و سلوک و حرکت و کوشش در جهت علمی و عملی است و گفته می شود که هر کوششی اگر چه ناچیز باشد و مانند دست و پا زدنِ قورباغه در دریای بیکران هستی باشد، امید است به نتیجه برسد.
۵:
کان سَرایِ بَقا، بَرای تو اَست
وین سَرای فَنا، نه جایِ تو است!
معنای بیت: که آن خانۀ همیشگی آخرت « بهشت » برای تو آماده شده است. این خانۀ موقتی دنیا جایگاه تو نیست.
سنایی برای تشویقِ سالک به سوی حرکت و پرواز و تلاش، می‌گوید آن زندگی جاودانِ آخرت برای تو آماده شده و این زندگی کوتاه دنیایی دلبستگی را نشاید و جایگاه و خانۀ تو نیست، بلکه شایستگی داری که به سوی حقّ حرکت کنی.
ــ در فنا‌ها این بقا را دیده‌یی
بر بقایِ جسم، چون چفسیدیی؟ [۴]
ــ بَد مُحالی جُست، کو‌ دنیا بجُست
نیک حالی جُست کو عُقبیٰ بجُست [۵]
۶:
آن سَرایِ بِقا، تُراست مُعِدّ
یَوم بگذار و جان کَن از پیِ غَد
معنای بیت: آن خانۀ آخرت برای تو آماده شده است، امروز ( این دنیا ) را رها کن و برای فردا بکوش.
در این بیت به رابطه دنیا و آخرت اشاره است: در اسلام دو نگاه مثبت و منفی نسبت به دنیا وجود دارد که در نگاه منفی اهل ظاهر و حتی برخی از پیروان تصوّف عابدانه به طور کلی دنیا را منفی ارزیابی می کنند. ‌اما در عرفان مکتب عشق و جمال، دنیا مرزعۀ و مقدمه آن و به هم مربوط اند و مذمت دنیا از این جهت است که هدف انسان نباید معطوف به دنیا باشد. البته دنیا مثبت و ارزشمند است و حتی زیبایی آن اصالت داشته و کوشش برای دنیا بخشی از کوشش برای آخرت است.
این جهان خود، حبس، جان‌های شماست
هین روید آن سو که صحرایِ شماست
این جهان، محدود و آن خود بی حداست
نقش و صورت، پیش آن معنی، سَد است [۶]
در عرفان عاشقانه سنایی، دنیا که زود گذر و فانی است نباید هدف و مقصود نهایی انسان در نظر گرفته شودو هدف نهایی باید خداوند متعال باشد. اما این نظر منافاتی با کوشش در دنیا ندارد بر خلاف نظر اهل ظاهر و تصوف زاهدانه، در عرفان عاشقانه دنیا و آخرت تفاوتی ندارند و از دنیا با سعادت در آخرت همراه است و هرکس دنیا را بسازد و به انسان‌ها آسایش و آرامش بدهد و رنج‌ها را بکاهد در حقیقت برای آخرت کار کرده است.
۷:
دَر جَهان، زِشت و نیکو و چَپ و راست
نا خــــــــــــلَف زادگـــــــ انِ آدم راست
معنای بیت: در دنیا زشت و زیبا، چپ و راست، ساخته و پرداختۀ انسان است. در این بیت سنایی مطلبی مهم را اشاره می کند او زشت و زیبا، درست و نادرست را زائیدۀ انسان می‌داند. و این اندیشه از اصالتِ انسانِ عرفانی و نسبی گرایی سرچشمه می‌گیرد. که اگر با مبنای ماده گرایی بیان شود قابل قبول نیست و به دیدگاه انسان گرایی یونانی و غربی می‌رسد که معیار را در هر چیز انسان می‌دانند. اما اگر در عرفان مطرح شود که انسان جلوۀ خداست. آنوقت معنای دیگری می دهد. که قابل قبول است.
۷:
پایه بسیار، سویِ بام بُلَند
تو به یَک پایه، چون شَوی خُرسَند؟
معنای بیت: راه و پله‌هایِ به سوی خدا فراوان است، تو به یک پلّه چطور قناعت می کنی و راضی می شود؟ ( نردبان صعود به سوی حقّ پلّه‌های بسیار دارد اما تو ( ای اهل ظاهر) فقط یک پلّه از آن بالا آمده و خرسند هم هستی؟ ).
در این بیت که از شاهکار های سنایی غزنوی است که به موضوع کثرت گرایی (پلورالیسم) عرفانی پرداخته که می گویند راه‌هایی که به سوی خداج وجود دارد، فراوان است و به قول برخی عرفا به تعداد انسان‌ها و یا حتی تعدادِ ذراّت هستی، راه به سوی خدا وجود دارد. خداوند متعال قلّه‌ای است که از مسیر های معتدد می توان به سوی او حرکت کرد و بر خلاف نظر انحصار گرایان و اهل ظاهر که تنها به یک راه عقیده دارند و راه‌های دیگری را انحرافی یا مسدود می دانند در عرفان نظریه وحدت ادیان وجود دارد و این بیت به دوری از تعصب و خود‌خواهی فرا می خواند، چرا که اهل ظاهر و همۀ کسانی که تنها خود را حق می دانند و مبنای خشونت و مقابله با دیگران را با خود همراه دارند‌.

همچنین بخوانید: اختلال در خدمات‌رسانی متا؛ آیا بدونِ فیسبوک می‌توانیم زندگی کنیم؟

۸:
پایۀ اَوّل، اندرو حِلم است
کو به تَحقیق، خواجۀ عِلم اَست
معنای بیت: نخستین گام در ( کثرت گرایی و اتحاد ادیان ) بردباری است که به درستی رهبر علم و دانش است. سنایی در این بیت گویی به زبان امروز سخن گفته و ادامۀ حیات زندگی معنوی و دینی بشریت را در بردباری و تسامح و تساهل با دیگر مذاهب دانسته است و این دیدگاه عرفانی جهان را به سوی صلح و دوستی فرا می‌خواند و نظریۀ اتحاد ادیان متکی به احترام و ارزش به عقاید دیگران است‌. این به روشنی با هر گونه انحصار گرایی مخالفت نموده و راه را برای صلح ادیان می‌گشاید.
۹:
جَمع کَردی، بَر اَوّلین پایه
خِرَد و جان و صُورت و مایه
معنای بیت: با آن پایه نخست (حلم)، جمع خواهی کرد، دانش و جان و ظاهر و باطن ( شکل و محتوا) را. اگر کسی دارای حلم و تسامح و تساهل باشد و از تعصب و انحصار گرایی دور گردد هم به عقل و دانش ظاهری دست می‌یابد و هم به دنیای جان و روح گام می‌نهد، هم صورت و ظاهر اشیاء را می‌توان درک کند و هم به بنیاد و اصل آنها پی‌ببرد. سخت گیری و تعصب اصلی ترین عامل در جهت جلوگیری از پیشرفت علمی شناخته می‌شود و کسی که انحصارگراست خود را در جنگ با دیگران تصور می‌کند و به این ترتیب خشونت را ترویج می‌نماید.
۱۰:
تو حَقیقت بَدان که دَر عالم
اَز بَــــرایِ نَــــــــــتیجۀ آدم،
معنای بیت: تو حقیقت را بدان که در جهان، برای فرزندان آدم،
این بیت با بیت بعدی موقوف‌المعانی اند و‌نیمۀ گفتۀ درباره علم و عقل است که در بیت بعدی کامل می‌گردد و تفاوت عرفان با دیگر مکتب های فکری همین است که اغلب تنها برعلم و دانش تکیه می‌کنند و در حالی که در عرفان علم و عمل را با هم همراه و لازم می‌داند. شاید اصلی ترین مشکلی که تمدن غربی را مصائب فراوان مواجه خواهد کرد همین دیدگاه باشد که آنها آمدنِ خود را بر اساس علم پایه گذاری کرده اند.‌ پیامِ عرفان برای آنها این است که یک تمدن نیاز به علم و عمل دارد و اگر بر یکی تکیه شود و به نتیجه نخواهد رسید. عمل منظور سیر و سلوک معنوی و اصالت به خود سازی است.
یا اینکه حضرت مولانا اشارت دارد:

همچنین بخوانید: تجلیل از بهار با موسیقی و هنر

اوّلش علم است، ام گاه عمل
تا دهد بر بعد مهلت یا اجل [۷]

ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ
منابع:
۱ـ شرح دشواری‌هایی از حدیقة الحقیقة سنایی، ص ۴۸.
۲ـ مثنوی، دفتر چهارم، ۳۲۳۷.
۳ـ همان، دفتر پنجم، ۱۰۸۰.
۴ـ مثنوی معنوی، دفتر پنجم، ۸۰۷.
۵ـ همان، دفتر اول، ۹۷۹.
۶ـ تعلیقات حدیقة الحقیقة چ، ص ۱۰۹.
۷ـ مثنوی، دفتر پنجم، ۱۰۵۵.

نوشته های مرتبط :